Privécollectie onder de loep: aanzetstaalhouder van Pierre

Erfgoedcel TERF, ETWIE en Pierre Vangroenweghe werken sinds eind september samen om de omvangrijke collectie te inventariseren. Om ondertussen een breder publiek warm te maken voor om de collectie zelf te ontdekken zetten we enkele ‘speciallekes’ uit de verzameling in de kijker. Vorige keer bekeken we de vouwbak van dichtbij. Vandaag is het de beurt aan de aanzetstaalhouder. Smaakt het naar meer? Maak dan gerust een afspraak om zelf even langs te gaan bij ‘De Temmerman en zijn Alaam’.

Schraapstaal aanzetten met Pierre

Als schrijnwerker heeft Pierre ettelijke kilometers hardhouten parket gelegd. En om die hardhouten vloeren vlak en goed af te werken, moesten deze ‘geschraapt’ worden. Dit schrapen gebeurde met de hand en was een tijdrovende en fysiek zeer zware klus. Maar vóór de elektrische schuurmachines hun intrede deden, was er geen andere optie. Een ‘specialleke’ in de collectie van Pierre is dan ook de houder met aanzetstaal die hij gebruikte om zijn schraapstaal weer scherp te maken. Waarom hij dit stuk zo koestert, lees je zo meteen.

Schraapstaal en schrapen

Een schraapstaal is een zeer eenvoudig stuk gereedschap. Het is een metalen plaatje, al dan niet met handvat, waar bij één rand een braam wordt gezet. Dit gebeurt door de rand eerst zuiver haaks te vijlen en er daarna onder een hoek van 15 à 20 graden met een aanzetstaal een braam (opstaande rand) aan te duwen. De randen van deze gekrulde braam zijn vlijmscherp.

Het schrapen van hout gaat op zich vrij vanzelfsprekend. Je trekt (of duwt) het schraapstaal onder een lichte hoek over het oppervlak. Al doende verwijder je een zeer fijn laagje van het hout. Net als bij het schaven krijg je houtkrulletjes, al zijn ze bij het schrapen een stuk kleiner. Je kan de braam zeer agressief aanzetten om grote stroken te vlakken of juist zeer minutieus om de laatste kleine oneffenheden weg te werken.

Zeker als je grote oppervlaktes schraapt, moet de braam op het schraapstaal geregeld opnieuw gezet worden om deze goed scherp te houden. Doorgaans is dit nodig na een 20-tal minuten intensief gebruik. Doe je dit niet, dan zal je na verloop van tijd krassen trekken in het hout.

Om het schraapstaal ter plekke aan te zetten, wordt onderstaand hulpmiddeltje gebruikt. Deze houder helpt het schraapstaal meteen in de juiste hoek te houden zodat de schrijnwerker er vlot een paar keer met zijn aanzetstaal langs kan gaan om de braam terug aan te duwen. Pierre demonstreert graag hoe het werkt:

Kan je je voorstellen hoe lastig het was om op je knieën het parket van een woonkamer te schrapen? Geen wonder dat deze houder om het schraapstaal aan te zetten heel wat herinneringen oproept bij Pierre.

Hoe werkt de houder voor het schraapstaal? Er is een metalen plaatje dat je kan verschuiven tot het schraapstaal in de juiste hoek staat. Dan zet je het vast in deze positie door de vleugelmoer aan te draaien. Met de ene hand hou je het schraapstaal op z’n plaats, met de andere hand wordt enkele keren met het aanzetstaal langs de rand gegaan om de braam opnieuw te vormen. De ijzeren geleider vooraan, waar de punt van het aanzetstaal in gezet wordt, heeft meerdere inkepingen. Dit is om de juiste hoek te behouden naargelang de lengte van het stuk schraapstaal dat je gebruikt. Immers, hoe meer je je schraapstaal gebruikt en de braam opnieuw aanzet, hoe korter het plaatje wordt door slijtage.

Het schraapstaal werd vaak gemaakt uit versleten lintzagen die in stukjes geknipt werden en eventueel van een handvat werden voorzien. Ook met een stuk glas bekom je een gelijkaardige afwerking als met een schraapstaal.

Schrapen vs. schuren

Vandaag wordt hout hoofdzakelijk met schuurmachines afgewreven. Dit is wat tijd en vooral kosten betreft veel efficiënter t.o.v. schaven. Hoewel het resultaat hiervan ook goed is, heeft dit niet helemaal hetzelfde effect als hout dat vlak geschraapt wordt. Zeker als daarna een afwerkingslaag met bijvoorbeeld vernis of lak wordt aangebracht, wordt het verschil goed zichtbaar. Het geschuurde oppervlak zal doffer zijn van kleur en de contrasten in de tekening zullen bij een geschraapt oppervlak dieper zijn en beter tot hun recht komen. (Bedankt Woodwhisperer.)

Ook zal een gladgeschraapt oppervlak minder snel vocht absorberen dan een geschuurd oppervlak. Het schraapstaal snijdt immers de houtvezels, terwijl het schuurpapier het hout eigenlijk inkrast. Hoe fijner de korrel, hoe kleiner weliswaar de krasjes. Beide oppervlakken zullen met de hand vlak en glad aanvoelen, maar op microscopisch niveau ziet het er toch anders uit. Denk aan een oppervlak als een vlakke glasplaat (schraapstaal) t.o.v. een pluizig fleecedekentje (geschuurd).

Wil je zelf de proef op de som nemen, schuur dan de ene helft van een plankje en schraap de andere helft. Leg met een rietje op iedere helft een druppel water. Je zal zien dat druppel op de geschraapte kant bol blijft staan (m.a.w. niet of vrijwel niet in het hout dringt), terwijl de druppel op het geschuurde oppervlak openvloeit en in het hout wordt gezogen.