Brandweererfgoed in Vlaanderen gewaardeerd: deel 1 - geschiedenis

In 2019 heeft ETWIE, in samenwerking met diverse partners, een project uitgevoerd rond de waardering van het brandweererfgoed in Vlaanderen. De resultaten zijn gebundeld in een toegankelijk verslag (naar beneden scrollen) waar we graag de belangrijkste resultaten uit voorstellen. In dit eerste deel gaan we dieper in op de geschiedenis van de brandweer in België.

Al sinds mensenheugenis ontstaan er branden en tracht de mens deze onder controle te krijgen om de brandschade te beperken. Een brand vernietigt de leefomgeving van de mens en maakt dodelijke slachtoffers. Waar de mens vroeger vaak genoodzaakt was om louter de schade van een brand te beperken - denk maar aan het vermijden van het overslaan van branden van het ene houten huis naar het andere - kwam de focus doorheen de tijd meer te liggen op bewustwording en het treffen van preventieve maatregelen zodat de risico op brand wordt beperkt.

De oudste georganiseerde brandweerdienst gaat wellicht terug tot de Romeinse tijd waarbij groepen mannen opgeleid waren en ingezet werden bij stadsbranden. In de middeleeuwen en tot ver in de 19e eeuw was het blussen van branden geen professionele tijdsbesteding en waren er geen beroepsbrandweerlieden. Het blussen gebeurde door het opstellen van een lange rij mensen die water in brandemmers doorgaven van de waterbron (een rivier, vijver, etc.) tot aan de brandhaard. De lederen emmers werden bewaard op populaire plaatsen zoals de kerk, een café of het bordeel. Als blussers werden vaak dak- en schaliewerkers en loodgieters aangesproken, aangezien zij gewend waren te werken op hoogte en een ladder in hun bezit hadden.

Een ware vooruitgang kwam er met de uitvinding van de brandslang, waardoor water niet langer met emmer in een ketting moest doorgegeven worden, maar rechtstreeks van de bron via de pomp naar de brand gebracht kon worden. De uitvinding kwam van de Nederlander Jan van der Heijden die eind 17e eeuw stukken leder met nagels aan elkaar vastmaakte. Latere slangen werden uitgevoerd in uiteenlopende stoffen, zoals vlas.

De echte organisatie van de brandweer kwam er pas met de komst van Napoleon die in Frankrijk de Sapeur Pompiers oprichtte. In België verschilde de organisatie van de brandweer van gemeente tot gemeente. Sommige steden hadden al vrij vroeg in de 19e eeuw een professioneel georganiseerde brandweer met wat materiaal zoals emmers, slangen, een ladder, een hand- of paardgetrokken kar en een handpomp. Andere gemeentes en regio’s hinkten wat achterop en moesten lang beroep doen op brandweermannen van naburige dorpen of steden.

Grote ankerpunten in de Belgische brandweergeschiedenis zijn de twee Wereldoorlogen, maar vooral ook de brand in warenhuis L’Innovation in 1967 in Brussel. Door de ramp, waarbij meer dan 250 mensen het leven lieten, werden de werking van de brandweer én het materiaal aangepast. Bij de brand bleek dat verschillende brandweerdiensten amper konden samenwerken door een gebrekkige organisatie en gebruik van ander materiaal. De Belgische wetgeving werd door de overheid als gevolg van dit drama verstrengd wat betreft de brandveiligheidsvoorschriften op openbare plaatsen, winkels en in het bijzonder grote commerciële ruimtes. Ook de werking en het materiaal werden de komende jaren aangepast volgens één Belgische standaard, waardoor samenwerking makkelijker werd.

Een laatste hervorming van de brandweer kwam er in 2015 met de omvorming van de gemeentelijke brandweer naar de organisatie in 34 hulpverleningszones met als doel:

- een uniforme werkwijze, waarbij alle brandweerkorpsen (hulpverleningszones) op eenzelfde, efficiënte en veilige manier tussenkomen bij interventies;

- een doorgedreven samenwerking en efficiëntere taakverdeling tussen hulpverleningszones, en tussen zones en eenheden van de Civiele Bescherming;

- innovatie, waarbij de beste middelen, opleidingen, procedures en regelgeving onderzocht worden en best practices uitgewisseld kunnen worden;

- een uniformisering en herwaardering van het administratief en geldelijk statuut van de beroepsbrandweermannen en vrijwillige brandweermannen;

schaalvergroting, met een efficiëntere besteding van budget tot gevolg.