Brandweererfgoed in Vlaanderen gewaardeerd: deel 2 - erfgoed

In 2019 heeft ETWIE, in samenwerking met diverse partners, een project uitgevoerd rond de waardering van het brandweererfgoed in Vlaanderen. De resultaten zijn gebundeld in een toegankelijk verslag (naar beneden scrollen) waar we graag de belangrijkste resultaten uit voorstellen. In dit tweede deel gaan we dieper in op de geschiedenis van de brandweer in België.

Doorheen de jaren bleef er op verschillende plaatsen diverse soorten erfgoed van de brandweer bewaard. In de eerste plaats zijn de gebouwen waar de brandweer zich doorheen de tijd vestigde een tastbaar restant (een overzicht is te raadplegen op de inventaris onroerend erfgoed). In de tweede plaats zijn er de objecten zoals wagens, klein materiaal zoals koppelingen en onderdelen, kledij en uniformen, etc. Binnen de groep objecten moet er enerzijds een onderscheid gemaakt worden tussen de materiële restanten die betrekking hebben op de werking van de brandweer en de interventies. Anderzijds is er ook nog materiaal bewaard gerelateerd aan het verenigingsleven dat zich afspeelde in de marge van de brandinterventies. Zo werden er vroeger tornooien en wedstrijden georganiseerd tussen verschillende korpsen in binnen- en buitenland, bestonden er voetbalploegen binnen een korps… Hiervan zijn vaak nog truitjes, trofeeën, medailles en andere aandenkens bewaard. Dit materiaal is nog in beperkte mate terug te vinden in verschillende hulpverleningszones. Meer materiaal is bewaard in de private verzamelingen van oud-brandweerlieden thuis of in private musea. Zo ontstonden ook de collecties van het Brandweermuseum in Aalst en Mechelen.

Naast objecten bleef er een grote hoeveelheid archiefmateriaal bewaard. Deze bronnen getuigen over de interventies, de personeelsbezetting, de aankoop en onderhoud van materiaal en de plaatselijke reglementering met betrekking tot brandpreventie. In het archief is kortom de hele werking van de brandweer terug te vinden.Door de verschillende hervormingen van de brandweer, de regelmatige verhuis naar een nieuw onderkomen of de slechte zorg voor deze archieven is er al veel materiaal verloren gegaan. Brandweerarchieven worden in eerste instantie bewaard bij de brandweer in de kazerne zelf; na verloop van tijd gaan deze naar het stads- of gemeentearchief. De laatste brandweerhervorming van 2015, waarbij de kazernes en posten werden ondergebracht in grotere hulpverleningszones, stelt de plaatsing van de archieven voor nieuwe problemen.

Er is nog veel documentatie zoals boeken, folders en foto’s bewaard. Veel van dit materiaal vormt een bron voor de datering van objecten en de reconstructie van de geschiedenis van de plaatselijke brandweer. Veel Vlaamse steden hebben de geschiedenis van ‘hun’ brandweerdienst onderzocht en/of beschreven in boekvorm of online, vaak naar aanleiding van een jubileumjaar.

Ten slotte zijn er nog de immateriële aspecten van het brandweererfgoed, zowel verbonden aan de brandbestrijding als aan het verenigingsleven. De kennis van en de omgang met het blussen van branden wordt doorgegeven van de ene generatie op de volgende. Ook de kennis met betrekking tot het erfgoed wordt vaak nog mondeling doorgegeven en dreigt verloren te gaan wanneer een oudere generatie met pensioen gaat. Verhalen over legendarische branden of rampen, gelinkt aan het materiaal, geven meer informatie over het belang en de waarde ervan, maar werden niet altijd vastgelegd of doorgegeven. Gebruiken en tradities zoals de organisatie van tornooien tussen verschillende korpsen en festiviteiten rond Heilige Barbara, patroonheilige van de brandweer, maken deel uit van dit immaterieel erfgoed.