In de kijker

Gluren bij de buren: verslag en presentaties

Gepubliceerd op 14/10/2022

Categorie

Verslag

Foto: Lezing Tony Nilsson (IKEA) © Luc Corthouts, ETWIE

Op een ietwat druilerige 10 oktober organiseerden ETWIE en FARO de studiedag over bedrijfserfgoed 'Gluren bij de buren'. Uit Vlaanderen en Nederland zakten een vijftigtal onderzoekers, bedrijfsarchivarissen, liefhebbers en spelers uit de erfgoedwereld af naar Antwerpen om er inspiratie op te doen. Met vier internationale sprekers om u tegen te zeggen gevolgd door drie uiteenlopende bezoeken aan apart Antwerps bedrijfserfgoed kon de dag niet stuk.

Verslag

Voor wie er niet bij kon zijn, of de hoofdpunten van de presentaties nog even wil opfrissen, is hier het verslag. Met dank aan collega Jelena Dobbels, adviseur archieven en erfgoedbibliotheken bij Faro! Het verslag is ook bij hen na te lezen: https://faro.be/blogs/jelena-dobbels/bedrijfserfgoed-gluren-bij-de-buren

Uitdagingen voor Vlaams bedrijfserfgoed

Robin Debo (ETWIE) trok de lezingen op gang met een presentatie over de uitdagingen rond bedrijfserfgoed en -archieven in Vlaanderen.

Kort samengevat:

Vlaanderen is best rijk aan bedrijfserfgoed. Alleen is het vaak onbekend, zowel binnen het bedrijf als erbuiten.
De bedrijfswereld heeft geen eenduidig aanspreekpunt voor bedrijfserfgoed. De samenwerking en ondersteuning vanuit de erfgoedwereld kan dus wat efficiënter. Erfgoedorganisaties en bedrijven spreken ook een andere taal en werken op een ander tempo, wat uitwisseling niet altijd makkelijk maakt.
Er is momenteel in Vlaanderen geen pro-actief beleid rond bedrijfserfgoed. Daardoor gaat het vaak om last minute reddingsacties zonder overkoepelend masterplan: welk bedrijfserfgoed/archieven zijn nu écht de moeite om te redden, en welke niet?
Vergelijken we met onze onmiddellijke buurlanden en zelfs wat ruimer, dan wordt bedrijfserfgoed in Vlaanderen vrij weinig onderzocht, gevaloriseerd naar het breed publiek (bijvoorbeeld in advertenties) en is er weinig uitwisseling tussen bedrijfsarchivarissen. Erfgoed uit voedings- en brouwerijen/stokerijen vormt hierop in zekere mate een uitzondering omdat ze authenticiteit en een lange traditie als troef uitspelen naar de consument en daarbij erfgoed gebruiken. Al schuilt het gevaar er hier in dat enkel erfgoed dat visueel aantrekkelijk is of in marketing gebruikt kan worden als 'waardevol' wordt gezien ten koste van de rest.
Het vraagt tijd om een vertrouwensband op te bouwen tussen bedrijven en erfgoedorganisaties.

Foto: Lezing Robin Debo (ETWIE). © Luc Corthouts, ETWIE

Inspiratie uit Zweden

De twee volgende presentaties boden een inkijk in de omgang met bedrijfserfgoed in Zweden. Anders Sjöman, vice-president communicatie van het Centrum för Näringslivshistoria, lichtte de werking van dit zelfbedruipend en onafhankelijk Zweedse centrum voor bedrijfsgeschiedenis toe.

Sinds 1974 bewaart en ontsluit deze organisatie het erfgoed van Zweedse bedrijven zoals Carlsberg, Electrolux, H&M en SAAB. Ze doet dit vanuit een getrapte structuur. De vzw focust op de valorisatie van bedrijfsarchieven. Maar deze vzw beheerd, en wordt gefinancierd door, een commercieel bedrijf dat archiefruimte uitbaat en archiefconsultancy aanbiedt, maar ook publicaties maakt, magazines schrijft over bedrijfserfgoed en ander redactioneel werk doet tegen betaling. Met de inkomsten van de commerciële activiteiten worden een dertigtal archivarissen, consultants, redacteurs, schrijvers en bedrijfshistorici tewerkgesteld. Het centrum heeft alles samen een drieledige werking:

Archiveren en bewaren. Zweedse bedrijven kunnen hun archiefmateriaal (tegen betaling) laten bewaren en ontsluiten in het centraal depot, net buiten Stockholm. Momenteel bewaart het Centrum meer dan 7000 bedrijfsarchieven, zowel analoog als digitaal. Bedrijven kiezen zelf of ze hun archief open stellen voor het publiek. Onderzoekers vinden via de website een aanvraag voor inzage indienen. Daarnaast kunnen bedrijven ook beroep doen op ‘vliegende archivarissen’. Die geven advies over het bewaren en ontsluiten van bedrijfserfgoed in situ, dus bij de bedrijven zelf.
Opzoekwerk. Wil je als bedrijf een afbeelding uit je archief gebruiken voor een advertentie? Of wil je naar aanleiding van een betwisting informatie opzoeken over de productie van een bepaald item? “Using history to move forward”: voor bedrijven wiens archiefmateriaal in het centraal depot bewaard wordt, zoekt het centrum informatie op.
Redactiewerk. Bedrijven worden aangemoedigd om een history marketing strategy te ontwikkelen, namelijk hun erfgoed of historische context actief te gebruiken in functie van hun bedrijfsactiviteiten. Het centrum contacteert bedrijven dan ook pro-actief, bijvoorbeeld een aantal jaar voor een belangrijk jubileum: “Make corporations (put a) value (on) their history”. Ze kunnen beroep doen op het centrum voor de inhoudelijke en conceptuele uitwerking van een tentoonstelling, jubileumpublicatie, website, podcast, etc. Het centrum publiceert ook inspirerende voorbeelden op de website BizStories en publiceert een eigen tijdschrift Företagshistoria.

Tony Nilsson, archivaris bij de bekende meubelgigant IKEA, lichtte toe hoe dit bedrijf zijn archief bewaart en gebruikt. Het archief vormt een onderdeel van het IKEA museum in Älmhult. Het bedrijf probeert – via het archief en museum – voort te bouwen op de eigen geschiedenis en waarden, om zo het merk IKEA te versterken. Dat gebeurt ten eerste op juridisch niveau: het archief werd meer dan eens gebruikt om beschuldigingen van plagiaat aan andere bedrijven hard te maken of bij betwistingen net te bewijzen dat IKEA al eerder een bepaald meubel of concept ontwikkelde. Analoge archiefdocumenten en -plannen blijken daarbij doorslaggevend. Digitale kopieën worden niet in alle rechtszaken aanvaard.

In het archief worden veel (een 300 000-tal) ontwerptekeningen en meubelconcepten bewaard. Dat biedt bijvoorbeeld inspiratie om oude meubels opnieuw in productie te brengen, soms in een ietwat nieuwer jasje. Een mooi voorbeeld is de Strandmon fauteuil, geïnspireerd op een exemplaar uit 1951. Het archief speelt ten slotte ook een belangrijke rol in het versterken van de bedrijfscultuur, een belangrijk aspect van het IKEA-verhaal. Om vertrouwen op te bouwen met leveranciers en klanten wordt dan ook vaak teruggegrepen naar het verleden: om te tonen hoe het bedrijf zijn beloftes in het verleden nakwam, als vooruitspiegeling van hoe dat ook in de toekomst kan.

Foto: Lezing Anders Sjöman (Centrum för Näringslivshistoria). © Luc Corthouts, ETWIE

'Records at risk' bij Ballast Trust

Na een korte pauze, nam Kiara King het woord. Bij de Ballast Trust zet ze zich in voor het redden, sorteren en inventariseren van Schotse bedrijfsarchieven, met een nadruk op technische documenten. Ze schetste de werking van de Business Archives Surveying Officer. Deze post werd in 1977 ingericht om bij bedrijven surveys af te nemen over hun archief. Zo’n survey is geen gedegen inventarisatie, maar een eenvoudige, snel uit te voeren registratie van wat er aangetroffen wordt. Zo probeert men de meest waardevolle Schotse bedrijfsarchieven in kaart te brengen en te bewaren. Dat bewaren gebeurt liefst niet bij the Ballast Trust, maar bij een nationale of universitaire archiefinstelling. Maar de Ballast Trust beschikt zelf over een beperkte ruimte voor (tijdelijke) opslag, om materiaal te redden, te registreren en dan gebundeld over te dragen aan een geschikte instelling. Kiara probeert de bedrijven zelf vooral bewust te maken van de waarde van hun erfgoed en hen te responsabiliseren. En als ze hun bedrijfsarchief toch willen schenken of in bewaring geven, wordt er een geschikte archiefinstelling gezocht.

De surveys van de Ballast Trust omvatten zowel remote surveys – bedrijven van op afstand bevragen over hun archiefmateriaal, via een enquête en eventueel foto’s – als actieve surveys ‘on site’, waarbij medewerkers van de Ballast Trust naar de bedrijven trekken om zicht te krijgen op de archieven. Aangezien de organisatie een beperkt team van 3 medewerkers heeft, wordt er sterk ingezet op vrijwilligers en samenwerking met andere organisaties. Zo is de Ballast Trust partner van het UK Crisis Management Team, een netwerk van vrijwilligers dat zich inzet voor het bewaren van bedrijfsarchieven die in gevaar zijn in Engeland, Wales en Schotland. Het gaat om archieven van bedrijven die failliet gaan, overgenomen worden, verhuizen, etc. Het Crisis Management Team in Schotland kwam in de periode 2014-2020 bijvoorbeeld 25 keer in actie bij “records at risk” wat in de helft van de gevallen resulteerde in de bewaring van het bedrijfsarchief. Een mooie verwezenlijking van het Crisis Management Team is de snelle interventie en redding van het enorme archief van Thomas Cook (1841 – oudste reisorganisatie in de wereld).

Met het FIELDWORK project wordt vanaf 2021 een nieuwe impuls gegeven aan het in kaart brengen van Schots bedrijfsarchief. Informatie uit oudere surveys wordt samengebracht en bedrijven met mogelijk interessante collecties worden opgelijst op basis van relevante publicaties, lijsten van de kamer van koophandel en bedrijfsnetwerken, etc. Zo werden er 214 nieuwe bedrijven geïdentificeerd voor mogelijke surveys; twee derde van deze bedrijven werd al gecontacteerd, 10% reageerde al. De ervaring leert dat er veel vertrouwen nodig is vooraleer bedrijven akkoord gaan met zo’n survey. Vaak worden bedrijven een aantal keer gecontacteerd vooraleer ze toezeggen. De ervaring die de Ballast Trust hier intussen mee heeft én de positie als centraal aanspreekpunt voor bedrijfsarchieven zijn daarbij doorslaggevend.

Foto: Lezing Kiara King (Ballast Trust) © Luc Corthouts, ETWIE

Duitse Gründlichkeit

Dietrich Kuhlgatz, archivaris bij Bosch, sloot de voormiddag af. Hoe gaat Bosch om met zijn bedrijfsgeschiedenis en -erfgoed? Het zoekt een evenwicht tussen bewaring en het inzetten voor marketing doeleinden. De eerste erfgoedreflex kwam er in 1936, naar aanleiding van de 50ste verjaardag van het bedrijf. De volgende tien jaar ontfermde een archivaris zich over het bedrijfserfgoed. Na de Tweede Wereldoorlog verliet die Bosch, want hij mocht het beloofde bedrijfsmuseum niet ontwikkelen. Het zou nog tot de jaren 1990 duren vooraleer het bedrijfserfgoed opnieuw professioneel beheerd werd. Vanaf dan werd het (opnieuw) als een waardevolle troef voor communicatie gezien.

De afdelingHistorische Kommunikationlaat nu het publiek, de klanten, leveranciers en eigen medewerkers mee proeven van het Bosch-erfgoed. Bijvoorbeeld door historisch beeldmateriaal te verwerken in hedendaagse communicatie, onder meer via sociale mediakanalen, een blog op de Bosch website, maar even goed in geprinte brochures (gratis te verkrijgen via de website). Een boeiende reflectie in zijn presentatie was het stukje over 'Historian, can you still look at yourself in the mirror' waarmee hij wat inging op de problematiek dat wanneer erfgoed ingezet wordt voor communicatie en relatie opbouwen met klanten en werknemers, de waarheid of het volledige verhaal niet altijd helemaal verteld wordt. Of dat bepaalde onderwerpen uit de weg worden gegaan omdat men bang is voor eventuele backlash of kritiek van het publiek.

Bosch is een multinational, met vestigingen in vele verschillende landen. Wat opvalt is dat de interesse in, appreciatie voor, het gebruik of willen laten zien van het bedrijfserfgoed van Bosch in bepaalde landen spontaan gebeurd. Zo werd door de Japanse afdeling een bedrijfsrestaurant opgezet dat Bosch-erfgoed gebruikt en zelfs Duitse eetcultuur in de gerechten mengt met de Japanse keuken in wat Dietrich een soort 'Swabian-sushi' noemt. Het restaurant dient deels voor het personeel, maar is vooral in trek bij de vele duizenden studenten die dagelijks aan het kantoor voorbijgaan richting de universiteit. Het is in feite deel van de recruitment strategie. In de Indische afdeling van Bosch werd dan weer wel een Bosch-museum gemaakt, met een zaal over de oprichter, een zaal over de geschiedenis van Bosch, een zaal over Bosch in Indië en nog twee zalen om producten, nieuw en oud maar gemaakt in Indië, in tentoon te stellen. Zij konden tijdens die ontwikkeling beroep doen op de collectie, archief en expertise in Duitsland, wat voor een boeiende wisselwerking zorgde.