Naaimachine – Een machine om mee te naaien

Een naaimachine, generaties aan uitvinders

De naaimachine was het resultaat van de noden van haar tijd. Ze werd bedacht en in de praktijk omgezet om te voldoen aan de acute vraag om sneller en meer kledij te vervaardigen.

Tot het midden van de 18e eeuw was naaien handenarbeid. Het met de hand naaien van kledij was echter een tijdsintensieve taak. Daarom zocht men in verschillende Europese landen en in de Verenigde Staten naar een machine die dit kon vervangen in de grote kleermakerijen. Uit de getuigenis hiernaast uit 1884 is te lezen hoe groot de impact van een naaimachine was voor een kledingatelier.

De uitvinding van de naaimachine is niet toe te schrijven aan één persoon, maar is het resultaatvan verschillende generaties uitvinders die verbeteringen aanbrachten. De zes meest invloedrijke uitvinders zijn de Fransman Thimonnier en de Amerikanen Hunt, Howe, Singer, Wilson en Gibbs. Bij de uitvindingen en ontwikkeling kwam er heel wat onheil, geluk en zelfs een ‘naaimachineoorlog’ aan te pas.

De naaimachine vormt in zekere zin ook het sluitstuk van een reeks belangrijke uitvindingen. Na het machinaal spinnen, weven en bedrukken van stoffen, waarbij grote hoeveelheden textiel geproduceerd worden, is het machinaal verwerken en naaien hiervan het einde van het creatieproces.

Barthélemy Thimmonier nam een patent op zijn houten machine in 1830 en had een fabriek waar 80 van zijn machines uniformen naaiden voor het Franse leger. Zijn machine werkte met één naald en één draad. Helaas werd de fabriek aangevallen door tweehonderd boze naaiers die werkloosheid vreesden door de uitvinding. Bij de aanval werden alle machines vernietigd en werd de fabriek in brand gestoken. Thimmonier kon ontvluchten, met slechts één machine onder de arm. Hij werkte niet verder aan zijn machine en stierf later arm en alleen in Engeland.

In de Verenigde Staten werkten verschillende uitvinders aan een naaimachine, met als drijfveer het idee dat een goed werkende naaimachine hen een fortuin kon opleveren.

De eerste om met twee draden te werken was Walter Hunt. Helaas patenteerde hij zijn ideeën niet, waardoor onder andere Elias Howe en Isaac Singer zijn ideeën op punt stelden. Howe startte in 1841 met de ontwikkeling van zijn machine. Hij bestudeerde zijn vrouw uren terwijl ze naaide en nam in 1846 een patent op zijn uitvinding. In de VS vond hij geen afnemers en hopend op meer succes trok hij naar Engeland. Helaas vond hij ook hier het fortuin niet dat hij zocht en hij keerde later arm terug naar de VS, waar zijn vrouw stervende was. Na haar dood zag hij echter zijn (gepatenteerde) ideeën terug in de machines van Singer. Isaac Singer, werktuigkundige en uitvinder, was gevraagd om een naaimachine te herstellen, maar besloot dat hij het apparaat nog kon verbeteren. Singer produceerde op grote schaal ‘zijn’ verbeterde machine. Wat volgde was een ‘Sewing Machine War’ die ook breed door de toenmalige pers werd gevolgd. In 1854 besliste de rechter in het voordeel van Howe. Elias Howe ontving tot aan zijn dood 25 dollar per geproduceerde naaimachine.

Singer liet het echter niet aan zijn hart komen en werd al snel de leider in de verkoop van naaimachines wereldwijd. Door de productiekost naar beneden te halen en een systeem van afbetaling in te voeren stond zijn naam vanaf dan gelijk aan betaalbare naaimachines. De eerste Singer-naaimachines in 1851 waren bedoeld voor kleermakers en confectieateliers. Vanaf 1858 lanceerde hij ook een ‘familienaaimachine’. Kleiner, lichter en eleganter was dit een naaimachine die niet misstond in een salon van de hogere klasse (zie ook verder). Hij bood huisvrouwen en thuisnaaisters de mogelijkheid aan voor een afbetaling en een levering aan huis van de naaimachine.

Naaimachines in onze huishoudens

Naar de verspreiding en het gebruik van naaimachines werd in België nog geen onderzoek gedaan. In Nederland werd dergelijk onderzoek wel gevoerd. Van een aantal zaken kunnen we aannemen dat de situatie bij ons niet zo verschillend is dan bij onze noorderburen.

Bij de ontwikkeling van de naaimachine zien we dat die vooral in het teken staat van een hogere productie in kledingateliers en in mindere mate als een toestel voor het huishouden. Toch werd de machine vanaf eind 19e eeuw zowel gebruikt in ateliers, voor thuisarbeid en huisindustrie als als fraai prestigieus apparaat voor in het interieur.

De vormgeving van de eerste naaimachines voor huishoudelijk gebruik volgden deze van de naaimeubeltjes. De naaimachines hadden een zwartgelakte gietijzeren behuizing met gouden lijntjes, bloemmotieven, inlegwerk met parelmoer.... De onderstellen hadden dezelfde elegante decoratie.

Om de naaimachine bij de huisvrouwen aan de man te brengen werd eind 19e eeuw een bijzonder verband gelegd, namelijk deze tussen de naaimachine en de fiets. Fietsen was in die tijd een activiteit voor dames uit de betere kringen. Het fysieke van het naaien werd visueel in de advertenties gelijkgesteld met het fietsen. Ook in de productie was er een verband; veel producenten van fietsen en motorfietsen produceerden ook naaimachines. Aanvankelijk werd deze imagokoppeling in Frankrijk gemaakt, maar later volgden ook de Duitse en Nederlandse producenten.

Naaimachines in museumcollecties

Uit bovenstaande blijkt dat de naaimachine het resultaat is van lang onderzoek en inspanningen van velen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat naaimachines over de hele wereld hun plek vonden in musea, niet alleen als een object dat ooit in elke woonkamer opgesteld stond, maar nog meer omwille van het technische en industriële vernuft dat erachter schuilgaat. Daarnaast is het ook een object dat vanwege zijn vormgeving verzameld wordt.

“Sewing machines were originally collected by Smithsonian Institution curators because of this importance to the early history of technology. Increasing interest in design, material culture, social and cultural history, economic history, labor history, technical communication, and advertising closely relates to the sewing machine industry and ensures that sewing machines will continue to be researched and explored". https://www.sil.si.edu/DigitalCollections/Trade-Literature/Sewing-Machines/pdf/sewing-machines.pdf

Waardering van de Gentse collectie

In de collectie van het Industriemuseum bevinden zich om en bij de 200 naaimachines, zowel voor huishoudelijk als industrieel gebruik. De huidige collectie is organisch gegroeid, zonder dat er een verzamelbeleid aan de basis lag. Frequent worden er nog naaimachines ter schenking of aankoop aangeboden aan het museum. Dit is ook het geval in andere Gentse musea: Design Museum Gent, Huis van Alijn en STAM. Deze tendens zal zich wellicht nog enige tijd doorzetten.

Er is nood aan een waardering van de bestaande collectie om een beter zicht te krijgen op de samenstelling en hiaten. Wanneer deze gekend zijn, kunnen schenkingen beargumenteerd verworven of geweigerd worden. Tevens kan de waarde van de gehele collectie bepaald worden en kan afgestemd worden met andere collectiebeherende instellingen in Vlaanderen die naaimachines in de verzameling hebben. Dit maakt het mogelijk om beter en geargumenteerd door te verwijzen of te herbestemmen.