Uit de kennisbank: scheepsbouw en -restauratie

De kennisbank van ETWIE bestaat intussen zeven jaar. Ze bevat maar liefst 1620 fiches over mensen en organisaties - 'actoren' - die bezig zijn met technisch, wetenschappelijk of industrieel erfgoed. Dan zie je soms door het bos de bomen niet meer. Daarom laten we elke maand iemand in de kennisbank duiken, om er vervolgens één onderwerp uit te plukken en dit in de kijker te zetten.

Deze maand is het de beurt aan Peter Van Wichelen, conservator van de Scheepswerven Baasrode. Hij koos voor het themascheepsbouw en -restauratie.

Het verhaal van Peter Van Wichelen

“Als kind kwam ik wel eens op de Boelwerf in Temse. Die grote scheepswerf, nog weidser vanuit het perspectief van een kind, maakte altijd een diepe indruk op me en de scheepsbouw is me altijd blijven boeien.

Het is nu een vergeten industrietak, maar ooit was het een van de strategische sectoren van het land. Er werkten ook heel wat mensen op de verschillende scheepswerven, langs de Schelde, het kanaal Gent-Terneuzen en de kust. De meeste verdwenen tegen halfweg de jaren 1990. Terreinen werden gesaneerd en herbestemd, de verhalen vaak vergeten. Maar hier en daar, meer dan je zou denken, sieren toch nog enkele relicten het landschap of wordt er nog daadwerkelijk aan schepen gewerkt.

De provincie Oost-Vlaanderen ijvert voor het blijvend in het geheugen houden van deze vroegere nijverheid, want onbekend maakt onbemind. Met Toerisme Oost-Vlaanderen willen we de recreant meenemen op een tocht langs de restanten van dit bijna vergeten verleden. In de loop van het voorjaar 2022 ontwikkelen we diverse fiets- en wandelroutes rond dit thema."

Baasrode

"Dit dorp langs de Schelde genoot al in de achttiende eeuw een zekere bekendheid als centrum voor de scheepsbouw, maar wat er heden ten dage nog te zien is aan erfgoed, dateert uit de periode rond 1900, toen de scheepsbouw overschakelde van hout- naar ijzerbouw. De voornaamste twee werven, die van Van Damme en die van Van Praet-Dansaert, bouwden de typische binnenschepen van die periode: spitsen. Met een lengte van 38,5 meter en breedte van 5 meter waren ze de grootste schepen die tot de Seine konden varen. Veel werd er na het eerste kwart van de twintigste eeuw niet meer geïnvesteerd in de beide werven; vanaf 1956 gefuseerd tot één werf. De opstelling uit het begin van de twintigste eeuw bleef hierdoor gespaard. De werf sloot finaal de deuren in 1986.

De terreinen van de vroegere werven zijn nu een provinciale erfgoedsite. De machines van weleer zijn er nog steeds te bezichtigen, samen met twee spitsen die er ooit gebouwd werden. Dit stukje unieke industriële archeologie wordt gezamenlijk door de provincie en twee maritieme verenigingen zo zorgvuldig mogelijk bewaard en ontsloten."

Temse

"De site van de ooit imposante Boelwerf, waar men naast zeeschepen ook uiteenlopende vaartuigen als een ferry en een proefboorplatform bouwde, is nu omgevormd tot woon- en kmo-zone De Zaat. Toch is er nog een aantal restanten van de vroegere werf bewaard gebleven: enerzijds het imposante droogdok, waarin meerdere schepen tegelijk gebouwd konden worden en anderzijds een originele Hensenkraan. Van dit type waren er vanaf de jaren 1950 meerdere actief op de werf. De vele kranen van de Boelwerf torenden boven het dorp uit en vormden een herkenbaar landmark voor iedereen die in Temse langs de Schelde reed.

De geschiedenis van de werf leeft ook voort in de harten van de vroegere werknemers. Erfgoedvereniging Op Stoapel biedt hen een thuishaven en verzamelt het erfgoed van de werf. Er worden ook geregeld tentoonstellingen en andere activiteiten georganiseerd."

Rupelmonde

"Ook Rupelmonde kent een bewogen scheepsbouwverleden. CNR verdween samen met zovele andere scheepswerven in de jaren 1990, maar Scheldewerven overleefde die periode, zij het niet zonder problemen. Ze noemt dezer dagen Scheldewerf Rupelmonde en is nog steeds een actieve werf die binnenschepen van het nodige onderhoud en de nodige reparaties voorziet.

Op de terreinen van de vroegere buren werd een nieuwe loods gebouwd en daarin vond de vzw Tolerant onderdak. De vereniging is eigenaar van een drietal hengsten, schepen waarmee men op de Westerschelde ging vissen, maar die evenzeer gebruikt werden voor het vervoeren van mosselen. In Nederland stonden ze bekend als katholieke schepen, de plaatselijke bevolking viste immers met hoogaarzen. Hoewel ongeveer even groot, waren er subtiele verschillen qua romp tussen beide types. Schepen werden dan ook met veel kennis van zaken op maat van de schipper gemaakt door de scheepstimmerlui. De iets robuustere vorm was een voordeel bij de langere terugreis van de Vlaamse schepen.

De hengsten D’n Bruinen, Jan Korneel en Pegasus werden door Tolerant van de sloop gered en grondig gerestaureerd of herbouwd. Elke donderdag en zaterdag wordt er naarstig aan schepen gewerkt, aan een herstelling of aan de bouw van een heemer, het iconische kleine scheepje dat van de middeleeuwen tot de negentiende eeuw overal op de Vlaamse wateren te vinden was."

Andere scheepsbouwlocaties

"In de regio van Baasrode tot Antwerpen werd er nog op heel wat andere plaatsen aan schepen gebouwd. In Buggenhout bouwde werf Van Landegem een aantal decennia aan schepen, in Zele vond je in de twintigste eeuw twee scheepssloperijen. In Tielrode was er werf De Durme en in Steendorp werf Maes. In Boom werden voornamelijk schepen voor het transport van baksteen gebouwd, de zogenaamde steenschuiten. Hierdoor had Boom een lange traditie van scheepsbouw die tot vandaag doorloopt.

Wie goed zoekt vindt ook in Burcht en Hemiksem nog hellingen als getuigen van scheepsbouw en in Hoboken is nog een aantal relicten van die andere grote scheepswerf, Cockerill Yards, te zien."

Tip: Neem zeker ook een kijkje in de nieuwe brochure Erfgoedsprokkels 'Nijverig Baasrode'. De erfgoedsprokkels geven je een bloemlezing over waardevolle gebouwen,historische sites of periodes uit de geschiedenis die voor een gemeente of regio belangrijke sporen nalieten.