contact
MyEtwie
In de kijker

Waarom rood niet altijd links is... en groen ook rechts kan zijn

Gepubliceerd op 01/08/2022
Categorie
Rede van Vlissingen © Open Seamaps
Foto: Markeringen van het vaarwater in de monding van de Schelde © Open Seamaps

Tijdens het project Focus Vakmanschap bouwden we samen met de mensen van de Scute een nieuwe mast. We deden daar een pak nieuwe kennis op over allerhande immateriële aspecten van ons maritiem erfgoed. Zo kwam ook de wondere wereld van navigatieverlichting op schepen en verkeersregels op zee tijdens het project in beeld. Een korte blik op deze boeiende wereld.

Op het water is er geen links of rechts

Op schepen spreekt men nooit over links en rechts. Als je het wel hoort weet je meteen dat je niet te maken hebt met doorwinterde zeelui. Zij spreken op een schip altijd over bak- en stuurboord. Maar waarom doen ze dat?

Het antwoord is vrij eenvoudig.

Om verwarring te vermijden moet de aanduiding van de zijde van een schip los staan van de positie van de persoon die de zijde benoemt. Dat kan niet anders want, bijvoorbeeld: de rechterzijde is voor een stuurman tegengesteld aan de rechterzijde voor de persoon die met zijn blik naar achter gericht het zeil hijst of de visnetten binnenhaalt.

Daarom is er op internationaal niveau afgesproken dat, als we in de normale vaarrichting van een schip kijken, we de rechterzijde van het schip aanduiden met de term stuurboord. De overstaande, linkerzijde, noemen we bakboord. Elke zijde van een schip heeft zo voor alle bemanningsleden altijd zijn unieke naam. Verwarring daarover is uitgesloten.

Stuur- en bakboord op een zeilschip © wikiwand
Foto: Stuur- en bakboord op een zeilschip © Wikiwand
Een roer aan stuurboord op het Oseberg Vikingschip  © Scheepvaartmuseum Oslo-Norwegen
Foto: Het roer aan stuurboord op het Osebergvikingschip © Scheepvaartmuseum Oslo, Noorwegen

Waar komen de begrippen stuur- en bakboord vandaan?

Daarover doen veel verhalen de ronde. Het ene al gekker dan het andere, maar de meest waarschijnlijke etymologische verklaring neemt ons mee naar het Scandinavië van de 8ste tot de 12de eeuw.

Daar stuurde de Noormannen op hun typische Vikingschepen niet met centraal roer aan de achtersteven zoals vandaag vrijwel alle schepen doen.

Het roer werd bij Vikingschepen altijd met lederen banden aan de rechterkant van het schip bevestigd. Daarom werd de zijde waaraan het stuur hangt aangeduid als de boord met het stuur. Of: stuurboord.

Op deze schepen verander je de positie van het roer - niet veel meer dan een plank die in het water steekt - door met twee handen aan een dwars geplaatste hendel (de helmstok) op het roerblad te duwen of te trekken. Op zee is dat een erg zware klus. Om voldoende kracht te kunnen zetten op de helmstok is schuin met de rug naar achter de meest ergonomische positie voor de roerganger.

Je voelt het al aankomen. Een rug is in het oud Noors en Zweeds bak of baka. Ook het Engelse woord back heeft deze Scandinavische oorsprong. Zo wordt de aanduiding van de linkerkant van een schip met bakbordha, het Franse babord of bakboord in het Nederlands plots heel logisch.

Kortom: de bakboordzijde is de zijde van het (Viking)schip waar de stuurman met zijn rug naar gekeerd staat.

Waarom bakboord rood is en stuurboord groen

Een schip moet bij slecht zicht of in het donker aan elke zijde een gekleurd licht voeren. Op elk schip hoort men te weten dat aan bakboord deze navigatielichten rood moeten zijn, aan stuurboord groen. Maar waarom groen en rood?

nav-lights (1)
Foto: Navigatieverlichting op een zeilboot © Maritme Safety Queensland

Het korte antwoord op deze vraag is: we weten het niet. Men heeft vandaag geen enkel idee waarom men ooit voor deze twee kleuren heeft gekozen.

We weten wel heel goed wanneer elk zeegaand schip verplicht werd de juiste kleuren, groen en rood dus, op de juiste plaats te tonen: 1847.

Tot dan waren er geen internationale afspraken. Iedereen deed maar wat. In het ene land voer men het geel-witte licht van een olielamp hoog in de mast, in een andere streek toonde men een wit licht op het achterdek. En de meeste schepen deden gewoon niets en waren ’s nachts zo goed als onzichtbaar. Dat ging lang goed. De handelsstromen over zee waren beperkt en de zeilschepen vrij klein en traag.

Vanaf de 18de eeuw verandert er veel. Ook in de scheepvaart. Transport over zee groeide elk jaar exponentieel en de traditionele zeilschepen kregen sterke concurrentie van krachtige stoomschepen. Deze schepen waren veel minder afhankelijk van weer en wind én waren veel sneller.

Rond het begin van de 19de eeuw heerste er een drukte van jewelste op zee en zonder duidelijke regels was het chaos alom in en rond onze havens.

Dat kon zo niet blijven duren. Groot-Brittannië, dan de grootste economie van de wereld, greep in. De admiralen en commandanten van de zeevaardersnatie bij uitstek hakten in 1847 de knoop door. Vanaf dat jaar was het verplicht om op zee een helder wit top- en heklicht te tonen. Aan stuurboord moest een helder groen licht en aan bakboord een rood licht schijnen. Waarom men specifiek voor deze kleurencombinatie koos blijft onduidelijk. Duidelijke bronnen over die beslissing hebben we niet gevonden. Wat wel vast staat is dat hun keuze uit 1847 nog steeds de wereldwijd aanvaarde standaard voor navigatieverlichting op zee is.

En o ja: twee decennia later, omstreeks 1865 - 1868, verschenen er in navolging van de maritieme navigatieverlichting de eerste groene en rode verkeerslichten in Londen. Later werden ook de standaarden voor de navigatieverlichting in de luchtvaart er van afgeleid.

Bij beginnende zeelui zijn al die regels vaak moeilijk te onthouden. ‘s Nachts kunnen al die lichtjes die je op zee ziet erg verwarrend zijn. Maar er circuleren tal van ezelbruggetjes die kunnen helpen. Dit zijn enkele leuke voorbeelden:

GRAS: groen, rechts aan stuurboord

Of:

Rodenbach: Rood is Ba(ch)kboord.

En wat dacht u van deze:

Links is waar het hart zit, het hart bloedt en bloed is rood.

Lezen van licht en kleur

Ook in het pikdonker kunnen we met al die regels vrij eenvoudig afleiden op welke afstand en in welke richting schepen varen. In grote lijnen zijn er vier mogelijkheden:

Overzicht navigatielichten wikipedia3
Foto: Navigatieverlichting voorkomt aanvaringen op zee © Wikipedia

1. We zien een wit toplicht en een groen stuurboordlicht: het schip kruist ons en vaart van bak- naar stuurboord, wij hebben voorrang.

2. We zien een wit toplicht en een groen én rood boordlicht: opgepast! Dit schip vaart recht op ons af.

3. We zien een wit toplicht en een rood bakboordlicht: het schip kruist ons en vaart van stuur- naar bakboord, wij moeten voorrang verlenen.

4. We zien een wit heklicht: het schip vaart van ons weg.

In het eerste en het derde voorbeeld is al aangegeven dat er op basis van de navigatieverlichting ook voorrangsregels werden opgesteld. Die zijn vrij eenvoudig. Als een schip zijn rood bakboordlicht laat zien zegt het: Stop! Ik heb voorrang'. Net zoals op de weg geldt er op zee een algemene voorrangsregel van 'rechts'.

In goede zeemanstaal klinkt dat zo: 'Een kruisend schip dat zijn (rood) bakboordlicht toont heeft voorrang'.

Bakboord en stuurboord voorrang © Wikipedia
Foto: Een schip dat van stuurboord komt krijgt voorrang, het schip toont zijn (rood) bakboordlicht © Wikipedia

Ook vaarwegen en havens hebben kleuren

Uiteraard hebben ook vaarwegen en havens nood aan internationaal eenvormige markeringen. Het huidige systeem werd pas in de jaren '50 van de vorige eeuw opgesteld door de IALA (International Association of Marine Aids to Navigation an Lighthouse Authorities). In Europa en grote delen van Azië wordt het IALA-A systeem toegepast.

Dat systeem vertrekt van het idee dat schepen die vanop zee op weg zijn naar een haven het meeste nood hebben aan duidelijke richtlijnen. De weg of het vaarwater dat de schepen horen te volgen wordt aan de uiteinden afgebakend door ofwel groene spitse of rode stompe boeien. Het schip dat de weg naar de haven zoekt moet eenvoudig kleur op kleur varen: de groene stuurboordkant van het schip aan de groene kant van de vaarweg houden. Een schip dat van een haven of rivier naar zee vaart, volgt aan stuurboord de rode stompe boeien. Een gelijkaardig verhaal zien we aan haveningangen. Als een schip een haven binnenvaart houdt het altijd het groene havenlicht aan de stuurboordzijde en het rode licht aan de bakboordzijde van het schip.

Hopelijk zijn nu de ogenschijnlijk zeer chaotische zeekaarten aan het begin en onderaan dit stukje al iets meer leesbaar geworden.

Maar waarom we op het water al dat groen en rood zien zijn we niet te weten gekomen. We weten wel dat zonder de afspraken uit 1847 het verkeer op zee en op onze rivieren vandaag onmogelijk zou zijn.

Rede van Vlissingen © Open Seamaps
Foto: Rede van Vlissingen © Open Seamaps
  • Focus Vakmanschap: maritiem erfgoed (2022)

    Lees meer