Zo bouw je een nieuwe scheepsmast
- verhaal
De B1 Sint-Pieter, een erfgoedschip van de Blankenbergse vereniging De Scute, snakte in 2022 naar een nieuwe mast. Om die te maken, was een sterk staaltje vakmanschap nodig. Dat vakmanschap legden ETWIE en videast Alexander Kerkhof vast op beeld in het kader van het project Focus Vakmanschap: maritiem erfgoed.
Over De Scute
De Scute is een Blankenbergse vereniging die het maritiem erfgoed uit het vissersverleden belangrijk vindt. De vrijwilligers van de vereniging willen verloren gegane scheepstypes van de vissersgemeenschappen restaureren en als het kan opnieuw laten varen. Zo willen ze de kennis en vaardigheden van de traditionele scheepsbouw nieuw leven inblazen.
De vereniging heeft twee zeewaardige erfgoedschepen gebouwd en in de vaart gebracht: de Blankenbergse Schuit B 1, Sint-Pieter en de garnaalkotter B 72, Jacqueline-Denise.
Het overkoepelende project Focus Vakmanschap filmt en documenteert verschillende vakmanschappen. ETWIE doet dat bij de Scute tijdens het maken van een nieuwe mast voor de B1 Sint-Pieter. De huidige mast dateert van de tewaterlating in 1999 en het hout is vandaag in zo'n slechte staat dat er niet meer veilig kan mee worden gezeild.
Daarom bouwde de Scute in 2022 een nieuwe mast met begeleiding van de ervaren scheepsbouwer Jan Vandamme.
De voorbereiding
Gelamineerde of massieve mast?
De leden van de Scute verkozen na uitgebreid overleg om een gelamineerde mast te maken. Dat is een mast samengesteld uit op maat gemaakte onderdelen die met elkaar worden verlijmd. Net zoals een massieve mast, dat wil zeggen een mast gevormd uit één stam, heeft deze techniek voor- en nadelen.
De keuze van de houtsoort
Voor een duurzame en vooral ook veilige mast is enkel het beste hout geschikt. Daarom werd gekozen voor kwartiers gezaagde Oregon Pine in kroon kwaliteit.
Oregon Pine is een verzamelnaam voor een erg grote en rechte spar uit de staat Oregon in Noord-Amerika. Het hout van dezelfde boom in zijn West-Europese variant is beter bekend als Douglashout. Het is een zeer duurzame houtsoort die ook relatief licht en buigzaam is. Prima eigenschappen voor een mast.
Weinig spint en knopen
Deze houtsoort is in erg verschillende kwaliteiten te koop. De Scute koos voor een selectie van hout met zeer weinig spint en knopen. De Kroon of Oregon Crone kwaliteit.
Manier van verzagen
Na het kiezen van de houtsoort werd de manier van verzagen bekeken.
Dosse gezaagd hout is het meest gangbare op de markt, maar het heeft niet de beste technische eigenschappen.
Kwartiers gezaagd hout is veel stabieler. Het hout krimpt veel minder en trekt minder krom. Deze manier van verzagen heeft een veel kleiner rendement en is dus veel duurder. Maar veiligheid komt voor alles, daar kunnen en willen we nu eenmaal niet op besparen.
Een proefopstelling
De grote mast van de B1 Sint -Pieter bestaat uit een vijftal onderdelen die in en aan elkaar worden gelijmd. Elk afzonderlijk deel wordt samengesteld uit gezaagde delen Oregon Pine.
Een eerste element is de binnen- of interne mast, een ronde kolom tot ongeveer in de helft van de lengte van de volledige mast waarbij het uiteinde verjongd wordt. Dat wil zeggen dat het hout verdund uitloopt.
Voordat het door de zagerij aangeleverde hout op maat kan worden gemaakt, legt de ervaren scheepsbouwer Jan Vandamme de bouwtechniek uit.
Uit de proefopstelling wordt al snel duidelijk dat de bouw van een mast een complexe onderneming is, een technische uitdaging waarbij je uiterst nauwkeurig moet rekenen, passen en meten. Een afwijking van een halve millimeter aan de basis van de mast maakt op een afstand van ongeveer dertien meter al gauw een fout van ruim een centimeter aan de top.
De bouw van de mast zelf
De binnenmast
Om de gewenste lengte van de interne mast te bereiken, moeten er losse delen aan elkaar worden gelijmd.
Om voldoende lijmoppervlakte te verkrijgen worden deze delen onder een schuine hoek ingekort. Ook dat vereist nauwkeurig werken en gebeurt in een mal. Enkele infrarood lampen zorgen ervoor dat de lijm goed kan drogen.
Alle elementen van de binnenmast kunnen nu op maat worden gemaakt. De uiteinden van de delen worden ook verjongd. Dit om de overgang naar de nog te maken buitenmast geleidelijk te laten verlopen.
De verschillende delen worden bestreken met lijm en in mallen geplaats waar ze met riemen en touw stevig worden aangespannen. Na het drogen van de lijm worden de twaalf scherpe hoeken geschaafd en opgeschuurd.
De (buiten)mast
De buitenmast is het zichtbare gedeelte en strekt zich uit over de volledige lengte van de mast, zo'n dertien meter. Net zoals de binnenmast wordt hij opgebouwd uit twaalf elementen die samen een cilinder vormen. De omtrek is nu groter en dus veranderen ook de hoeken waarin de elementen in elkaar passen. Dat betekent opnieuw rekenen, passen en meten.
Na dat nauwkeurig werkje kunnen de onderdelen verzaagd en op maat worden gemaakt. Vervolgens worden de afzonderlijke elementen deel per deel in een mal rond de binnenmast geplaatst en worden de delen er met elkaar verlijmd.
Het resultaat? Een binnenmast van ongeveer vijf meter lengte met daarrond een aansluitende tweede cilinder van dertien meter lengte, de zichtbare mast.
De hoeken van de twaalf elementen van de buitenste schil worden ook geschaafd en vervolgens geschuurd tot een mooie ronde mast.
De afwerking
De mastvoet
Het onderste deel van de mast, de mastvoet, zal door het dek van de Scute gaan en rusten op de mastbalk en de kiel van het schip.
De voet wordt rondomrond verstevigd en krijgt de vorm van een balk door het onderste deel van de ronde mast nog een keer te omringen met twaalf houten delen die passend op de mastbalk worden gemaakt.
Onderaan wordt de resterende holle ruimte opgevuld met een op maat gemaakte cilinder. Het onderste deel van de mast, de mastvoet, is nu helemaal massief geworden.
Het valblok
De mast van de Scute heeft een heel herkenbare masttop waarvan een deel de vorm van een balk moet krijgen.
Daarom wordt bovenaan een kort deel van de mast nog een keer omringd door twaalf elementen. Dat blok wordt net zoals de mastvoet in een balkvorm geschaafd.
In het midden van het blok wordt een uitsparing gefreesd en gekapt. In die sleuf wordt later een katrolwiel geplaatst. Dat is het wiel waarophetvalloopt: het touw waar het grootzeil mee gehesen wordt.
De masttop
Helemaal bovenaan wordt de mast zo geschaafd dat hij taps uitloopt. Op dat uiteinde wordt een masttop in de vorm van een kegel geplaatst, een afzonderlijke element dat in de mast wordt verankerd.
Op deze top komt enkel nog het beslag in roestvrij staal waaraan een langwerpige vaandel of windvaan kan worden vastgemaakt.
Oliën van de mast
Een mast van hout kan worden geschilderd met een dekkende verf of blanke vernis die het hout afsluit van zijn omgeving.
Bij de Scute denken ze dat het oliën van blank hout een betere en zeker de meest beproefde manier is om een mast van hout duurzaam te beschermen tegen zouten, zon, regen en andere weersinvloeden.
Olie sluit het hout namelijk niet volledig af. De olie vormt geen scherm aan de oppervlakte, maar dringt in het hout. Het vult de poriën en de nerven. De olie blijft na het aanbrengen ook flexibel of stroperig.
Daarnaast blijft de olie na het aanbrengen een beetje flexibel of stroperig. Hij volgt de bewegingen die op en in de mast optreden, geen overbodige luxe als je weet dat de mast onder spanning komt te staan door de slingerbewegingen van het schip op het water en door de kracht die de zeilen uitoefenen op de mast.
Harde vernis daarentegen sluit het hout aan de oppervlakte volledig af. Dat is prima, zolang er geen barstjes komen in de vernislaag. Water en wind krijgen echter vrij spel op het blanke hout indien er scheurtjes verschijnen. Daardoor komt het vernis los, krijg je zwarte verkleuring, scheurvorming en uiteindelijk houtrot.
Voor de B1 - Sint Pieter heeft de Scute gekozen voor de eeuwenoude techniek van houtbehandeling met rauwe lijnolie. Dat is olie die traditioneel in een oliemolen wordt geslagen uit lijnzaad: het zaad van de vlasplant. Rauwe lijnolie is lijnolie in zijn meest zuivere vorm. Deze vorm van lijnolie droogt nooit helemaal op en behoudt een zekere flexibiliteit.
De lijnolie wordt met terpentijn - wat niet hetzelfde is als terpentine - verdund tot een waterige vloeistof die in het hout wordt gewreven. De daaropvolgende lagen worden alsmaar minder verdund aangebracht tot het hout volledig verzadigd is met de rauwe lijnolie.
De olie geeft de mast zijn karakteristiek geelbruin uiterlijk. Alleen: de olie droogt niet. De olie op de mast blijft een kleverige boel.
Als laatste krijgt de top van de mast nog enkele extra lagen witte verf. De helderwitte masttop moet op volle zee zorgen voor een betere zichtbaarheid van het schip.
Plaatsen van de mast
Verslepen
Met een stootkar en veel mankracht wordt de mast naar de ligplaats van de Scute in de haven van Blankenberge gesleept. Daar is het wachten geblazen op de kraanman die de mast behendig zal optillen en tot net boven de mastbank van het schip zal brengen.
Voor de mast kan zakken tot op zijn definitieve plaats legt de voorzitter van de Scute een oude Belgische munt op de kielbalk. Dat oude gebruik zou de mast en het schip moeten behoeden voor tegenspoed.
De plaatsing
Nu is het tijd om de mast zeer nauwkeurig, centimeter per centimeter, met de kraan op te tillen en door de mastbank, tot op de kielbalk en op zijn muntstuk neer te laten.
De mast wordt loodrecht op de kielbalk geplaatst en voorlopig met enkele spieën vastgezet. De lopende voor- en zijverstagingen worden stevig opgespannen.
Nadat de nieuwe mast in april 2022 werd geplaatst, werd het groot zeil opgetrokken. Enkele weken later volgde een succesvolle test- en trainingstocht.
Projecten
-
Focus Vakmanschap: maritiem erfgoed (2022)
Lees meer