Schoorsteenbouw

Schoorstenen worden gebouwd om de rookgassen die bij een verbrandingsproces ontwikkeld worden af te voeren. Indien de schoorsteen bovendien goed ontworpen is zorgt de stijgende warme lucht in het schoorsteenkanaal ervoor dat onderaan meer lucht wordt aangezogen (de schoorsteen ‘trekt’), wat de verbranding ten goede komt.

Historiek

De oudste ‘industriële schouwen’ vond je daar waar warmte of vuur cruciaal was voor de productie, zoals bij smederijen, ijzer-, brons- of kopergieterijen, pottenbakkerijen en steenovens, glasblazerijen, brouwerijen, etc. Aanvankelijk zijn dit vierkante schoorstenen van bescheiden proporties. Omwille van de vlakke kanten, waren deze schoorstenen beperkt in hoogte omdat de wind er teveel invloed op zou hebben. Met de ontwikkeling van de ronde schoorstenen in de loop van de 19eeeuw (dankzij de speciale radiaalbakstenen) vielen heel wat bouwtechnische beperkingen weg.

Met de uitvinding en introductie van de hoogovens, stoommachines, ringovens en boilers neemt de productie industriële i.p.v. ambachtelijke proporties aan. Hierbij worden steenkool, cokes en later olie massaal als brandstof verstookt, wat natuurlijk een goede afvoer van rookgassen vereist. In hoog tempo verschijnen daarom in de vele industriële centra grote bakstenen schoorstenen die samen met de kerktorens en belforten van weleer de skyline gaan bepalen. Naarmate grote openbare gebouwen centrale verwarming krijgen richten ook zij grote schoorstenen op voor hun ketelhuis. Denk maar aan ziekenhuizen, scholen of stations. Omwille van de grote zichtbaarheid van de schoorsteen krijgen sommige exemplaren een bijzonder sierlijke kroon, echte pronkstukken waarmee fabrikanten elkaar de loef proberen af te steken.

Bakstenen schoorstenen kunnen tot wel honderden meters hoog zijn. De bouw ervan is een specialiteit op zich die heel wat technisch inzicht, vakmanschap en vooral ook durf (vanwege het werk op grote hoogte) vereist. Vandaag is destiel van schoorsteenbouwer vrijwel verdwenen, op een paar vakmensen na. Een ranke hoge schouw begint met een bijzonder stabiele fundering en dikke muren van meer dan twee meter dik. De constructie krijgt binnenin op de juiste plaatsen verscheidene spanningsbogen om trillingen en hevige windvlagen te kunnen trotseren zonder te barsten of scheuren. Materiaaltechnisch moeten de bakstenen van zeer goede kwaliteit zijn om de intense temperatuurverschillen en bijtende gassen binnenin langdurig te kunnen weerstaan.

Tot na de Tweede Wereldoorlog worden er nog bakstenen fabrieksschoorstenen gebouwd, al verschijnen vanaf dan ook schoorstenen van nieuwe materialen zoals beton of staal. Doordat de stoommachine als krachtbron voor de machines in fabrieken op grote schaal veld moet ruimen voor elektrische aandrijving, zijn er steeds minder schoorstenen nodig voor de stookketels. Vele schoorstenen worden op termijn gesloopt om ruimte vrij te maken voor nieuwe ontwikkelingen. Van de duizenden schoorstenen die het landschap en de steden ooit domineerden, blijven vandaag slechts hier en daar nog getuigen rechtop staan.

Erfgoed

Vandaag zijn fabrieksschoorstenen bedreigd erfgoed. Een aantal schoorstenen werden reeds beschermd als onroerend erfgoed. Een veelvoud ervan wordt helaas gesloopt, enerzijds wegens onvoldoende technische kennis over de structuur en renovatiemogelijkheden ervan, anderzijds omdat ze gewoon in de weg staan voor projectontwikkeling.

Voor wie onderzoek wil doen naar een bepaalde schoorsteen in zijn omgeving: omwille van de afvoer van rookgassen die eventueel hinder kan opleveren voor omwonenden zijn er doorgaans interessante dossiers i.v.m. milieuhinder en bouwvergunningen te vinden in de archieven. Het MOT in Grimbergen beschikt over enkele catalogi van bedrijven die gespecialiseerd waren in de bouw van schoorstenen (P. Scheidt BosmansenL. Monneyer et Fils)