Coöperatief kunstmesterfgoed in kaart brengen

We duiken opnieuw in het jaarboek van 2021. Deze keer komt het artikel van Robin bovendrijven over het erfgoed van de kunstmeststoffen. Robin verdiepte zich in het thema en overspoelde ons een jaar lang met weetjes, foto’s en filmpjes van… wel ja… vogelkak. Lees lekker met ons mee!

Vanuit het themanetwerk bedrijfserfgoed brengt ETWIE in 2021 een onderbelichte industriesector in kaart met een veldtekening. Het doel van deze inspanning is om inzicht te krijgen in ‘vergeten’ sectoren en op zoek te gaan naar hun overgebleven erfgoed in de vorm van objecten, machines, producten, promotiemateriaal, documentatie, bedrijfsarchief en immateriële aspecten. De uitgeschreven veldtekening ontsluit deze sector dan naar een breder (erfgoed)publiek en helpt via de onderzoeks- en erfgoedbalans om even de schijnwerpers te plaatsen op wat wel of niet bewaard is en waar er nog potentieel zit. We gaan verder op de in 2020 ingeslagen weg van verkenning van het erfgoed van de chemische industrie door te focussen op het erfgoed van kunstmest. Een welriekend, weloverwogen onderwerp en – eerlijk toegeven – voor mij met stip op één het meest fascinerende thema waar ik me tot nu toe in mocht verdiepen.

Het onderzoek voor deze veldtekening kent voor mij twee bijzondere highlights waar ik vooraf toch graag apart bij stilsta: de samenwerking met Greet Draye en met Paul Balduck. Die blijft het hele jaar lang echt bijzonder fijn en erg leerrijk.

Een plus een is drie

In 2020-21 stellen de dienstverlenende rollen ETWIE en Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG) een concrete nota op om de thematische werkvelden af te bakenen. Zo zal ETWIE zich gedurende deze beleidsperiode ontfermen over het erfgoed van techniek, wetenschap en industrie, en het CAG over het erfgoed van landbouw, voeding en landelijk leven. Die afbakening heeft als doel de werkvelden van beide organisaties te begrenzen, maar tegelijkertijd zijn er onvermijdelijk ook onderwerpen die sterk overlappen en waar het juist aangewezen is om samen te werken. Kunstmest bijvoorbeeld. Voor het eerst is het onderzoek en de uitwerking van een veldtekening voor mij geen solomissie. Het onderwerp kunstmest leent zich immers bijzonder goed voor een samenwerking tussen het CAG en ETWIE.

Greet Draye, stafmedewerker verantwoordelijk voor de werking rond archief, bibliotheek en documentaire collectie binnen het CAG, is ook lid van de stuurgroep bedrijfserfgoed gecoördineerd door ETWIE. Al in 2020 rijpt in die context het idee om samen in de kunstmeststoffen te duiken. Het concept wordt uitgewerkt, voorgesteld aan onze respectievelijke coördinatoren en krijgt in een gezamenlijk overleg groen licht.

Vanuit ETWIE gaat de interesse uit naar alle aspecten die te maken hebben met de productie van kunstmest. Welke fabrikanten waren er? Welke machines en processen zijn gebruikt? Welke producten werden er gemaakt? Kortom: het eerder vermelde erfgoed van techniek, wetenschap en industrie. Anderzijds kan je moeilijk naast het massale gebruik van kunstmeststoffen in België kijken dat natuurlijk ook een significante invloed had op de manier waarop hier aan landbouw werd gedaan, wat dan weer interessant is als erfgoed van landbouw, voeding en landelijk leven.

Met de krachtenbundeling CAG-ETWIE wordt de expertise van beide organisaties dus samengebracht met vooral heel wat kruisbestuiving en betere inzichten als gevolg. Het is volgens mij de eerste keer dat ETWIE en het CAG op een dergelijke manier, elk vanuit de eigen invalshoek, zo nauw samenwerken en het smaakt eigenlijk wel naar meer.

Het maken van de veldtekening met Greet blijkt een waar plezier. De verscheidene coronamaatregelen beperken helaas sterk de momenten waarop we fysiek kunnen samenwerken, afgezien van het bezoek aan de verrassend rijke bibliotheek van het MOT in Grimbergen en de speurtocht naar oorlogsschadedossiers in het Rijksarchief, depot Joseph Cuvelier. Toch vlot het gezamenlijke onderzoek en het uitschrijven van de bevindingen vanop afstand eigenlijk erg goed. Hopelijk kunnen we in de toekomst nog op dergelijke manier met gedeelde kracht aan boeiende projecten werken.

Privéles en vaststelling: samenwerking essentieel

Een tweede highlight is de uitgebreide uitleg – in feite bijna privéles – door Paul Balduck, voorzitter van de Koninklijke Vlaamse Chemische Vereniging (KVCV) - Sectie Historiek, in Leuven.

De KVCV organiseert doorheen de jaren boeiende studiedagen die onze aandacht trekken en die we met veel interesse bijwonen, zoals de lezing over 150 jaar benzeenformule in 2015 of over 100 jaar chemische industrie in de Lage Landen in 2019. Het uitwerken van de veldtekening rond de kunstmeststoffen biedt voor ETWIE een ideale gelegenheid om verder kennis te maken met deze boeiende groep. En eigenlijk meteen ook om hulp te vragen.

Al vrij snel wordt namelijk duidelijk dat er van mijn kant niet genoeg kennis is om goed te begrijpen hoe de chemische reacties om bepaalde kunstmeststoffen te produceren precies verlopen, wat het ook moeilijk maakt om dit correct en begrijpelijk op papier te zetten. Paul Balduck leest de eerste hoofdstukken over de verschillende productieprocessen van verscheidene kunstmeststoffen kritisch na en trekt daarna een dag uit om samen met mij de opmerkingen en correcties te overlopen. Ik blijk de bal meer dan eens verkeerd te hebben geslagen. Afspraak in Leuven in Café Sport aan het Martelarenplein.

Daar helpt hij me stapsgewijs om de reacties te begrijpen en te noteren en neemt de tijd om dit allemaal zorgvuldig uit te leggen. Ik vind het waanzinnig interessant en ben erg dankbaar voor alle moeite. Paul neemt vervolgens ook de tijd om de eerste proefdruk van de veldtekening na te lezen en opnieuw correcties en verbeteringen voor te stellen, want ik blijk met sommige reacties van de verschillende fosfaatmeststoffen toch nog de mist in te gaan. Met een meer overzichtelijke tabel van Paul wordt er een mouw aan gepast. Alweer een opsteker voor het dossier.

Vast staat dat vanuit een opleiding in de ‘zachte’ wetenschappen dergelijke productieprocessen moeilijk te vatten zijn. Voor de werking rond het erfgoed van de chemische industrie is een verdere samenwerking met organisaties zoals de KVCV - Sectie Historiek dus essentieel. Ook om het te waarderen en met een breder publiek te delen.

Ik hoop oprecht dat we in de toekomst nog intenser zullen collaboreren en heb voor 2022 alvast het voornemen om in mijn vrije tijd serieus met zelfstudiepakketten chemie aan de slag te gaan; kwestie van elkaars taal wat beter te spreken…

Enthousiast over kunstmeststoffen

Doorheen 2021 vertel ik mijn collega’s – tot vervelens toe – alles over lodenkamers, superfosfaat en ammoniaksynthese-installaties bij cokesovens. Enthousiast omdat het fijn samenwerken was met Greet en Paul, maar ook omdat kunstmeststof me enorm weet te boeien. Ik neem me dan ook voor om het thema de komende jaren zeker niet op de achtergrond te laten verdwijnen. De vaststelling in de erfgoedbalans, onderdeel van de veldtekening, dat er vrijwel geen erfgoed van deze industrietak overgebleven is, stemt me immers droef.

Tijdens het onderzoek groeit dan ook een intens besef dat de kunstmeststoffenindustrie en het gebruik ervan binnen de landbouw een grote maar moeilijk kwantificeerbare impact heeft gehad op zoveel verschillende aspecten, van voeding en maatschappij tot gezondheid en economische ontwikkeling – in positieve en negatieve zin.

Ook de vaststelling dat de kunstmeststofproductie eigenlijk een belangrijke driehoeksrelatie had met de steenkoolontginning en cokesproductie enerzijds en de siderurgie en metallurgie anderzijds is belangrijk. Vanuit het erfgoedveld in België is er al heel wat aandacht voor staal en steenkool. Bij deze een klein pleidooi om kunstmest als missing link in dat verhaal zeker niet te vergeten, zorg te dragen voor het weinige dat er nog resteert en vanuit het erfgoedveld in te grijpen indien er nog relevant materiaal opduikt (roerend, onroerend of immaterieel) nu de sector beter in kaart is gebracht.

De veldtekening verscheen in het voorjaar van 2022 en is gratis beschikbaar op de websites van ETWIE en CAG.

(Robin)

Meer weten over de veldtekening rond kunstmeststoffen? Contacteer robin@etwie.be.