New Horizons for Medical Museums & Collections: een verslag

Een congres over medisch erfgoed, daar moest Lieselot zeker bij zijn! Place to be was Leiden, van 20 tot 23 september 2023. Er zou gepraat worden over medische collecties en musea. En gepraat werd er, met in totaal 48 korte en langere lezingen geclusterd rond enkele thema’s.

Op woensdag was er een welkomstdrink met rondleiding in het Rijksmuseum Boerhaave. Dit museum is een wetenschapsmuseum genoemd naar Herman Boerhaave, een Nederlandse arts, anatoom, botanicus en scheikundige uit de late 17e, vroege 18e eeuw. Pronkstuk nog voor je aan de tentoonstelling begint is de replica van het Leids Anatomisch Theater uit 1610. Letterlijk omringd door skeletten zit je in één van de eerste anatomische theaters in Europa. Het toont waar het in de wetenschap, en in het museum, om draait.

Donderdagochtend, tijd voor de eerste sessie rond het onderwerp ‘current questions for medical museums’. We nemen mee dat medische musea zich niet alleen op het verleden richten, maar ook zoeken naar een betekenisvolle invulling voor het heden en de toekomst. Ze zoeken naar manieren hoe ze het onderwerp breder kunnen opentrekken naar health history vandaag en meedeinen op de noden van de toekomst.

Zo speelt Gülhane Medical Museum in Turkije in op de werking van het Rode Kruis door de relevantie aan te tonen aan de hand van erfgoedobjecten, in relatie tot hun werk vandaag met de aardbevingen in het land. De collectie van het Erasmus Medical Center in Rotterdam organiseert tentoonstellingen en focust daarbij hedendaagse thema’s als inclusieve gezondheidszorg, diversiteit en gelijkwaardigheid.

Het Science Museum in Londen had recent een tentoonstelling rond kanker. Niet eenvoudig om zo’n complex en gevoelig thema te kiezen, maar het was de bedoeling om het wetenschappelijk onderzoek rond kanker te laten zien zodat mensen meer hoopvol het museum verlaten.

Landgenoten Tinne Claes en Annelies Vogels spraken over het aankomende Vesaliusmuseum in Leuven en hoe zij rekening houden met de diversiteit van het lichaam én het veranderende lichaam. Het museum zal opgebouwd worden rond de ‘lifecycle’, en ze zullen door de focus te leggen op organen, eerder dan op de buitenkant van het lichaam.

De tweede sessie had als onderwerp ‘showing science from the inside out’. Er kwamen vier sprekers aan bod, allen uit het Medical Museion in Kopenhagen. In dit museum hebben ze een hechte relatie met het biomedical research center van de universiteit. Door de jarenlange band tussen deze twee, konden ze het biomedisch onderzoek tonen in het museum, Het ‘waarom’ en ‘hoe’ van zo’n onderzoek kon op die manier voor buitenstaanders heel wat duidelijker en begrijpelijker worden, zonder alleen maar de ‘successen’ van het onderzoek te laten zien. Wetenschappelijk onderzoek tonen terwijl het nog bezig is, dus.

Donderdagnamiddag was het tijd voor ‘meet the museum’. Veertien medische musea stelden heel kort hun collectie en/of project voor: The Josephinum (Oostenrijk), Museum of Medicine & Health (UK), Institute of Humanities in Medicine (Zwitserland), Maude Abbott Medical Museum (Canada), University of Warsaw Museum (Polen), MuSeele (Duitsland), Heritage Centre Royal College of Physicians (Ierland), Sotiria Museum (Griekenland), Wuerttemberg Psychiatric Museum (Duitsland), Lisbon Medical School Anatomy Museum (Portugal), Uppsala Medical History Museum (Zweden), Institute for the History of Medicine in Würzburg (Duitsland), Digital National Pharmacy Museum (Nederland) en ten slotte het Museum of Human Anatomy and Physical Anthropology (Cuba).

Na een verkwikkende pauze (er waren koekjes) begonnen we aan de laatste sessie van de dag: ‘new media and the medical museum’. Surgeons’ Hall Museums of Edinburgh vertelde over hun toepassing van AR, QR, virtuele dissectie en touch screens. Tof is the Body Voyager, om de ervaringen van robotchirurgie aan den lijve te ondervinden. En voor de fans van podcast ‘de volksjury’: in de collectie zit hét boek gemaakt van de huid van William Burke!

Twee Londense musea, het Science Museum en de Wellcome Collection, maken gebruik van Wikimedia om hun bereik en publiek drastisch te verhogen. Gestructureerde data zorgen immers voor een beter online vindbaarheid. De laatste van de intense dag was voor de Zwitserse collecties van Lausanne en Bern. Met een digitale tentoonstelling en blogposts, gebaseerd op hun erfgoedobjecten, willen ze een online alternatief bieden voor de traditionele tentoonstellingen.

Een conference dinner was voorzien in de mooie tuin van het Rijksmuseum Boerhaave, maar het typische Nederlandse weer zorgde er anders voor. Wel een lekkere afsluiter van de dag.

Sommige stemmen gaan op dat een museum geen plek is om menselijke resten te bewaren. Het is geen begraafplaats of heilige plek. Maar waarom niet? Een museum kan zeker een alternatieve begraaf- en herinneringsplek zijn en conservatoren kunnen daar zeker respectvol en zorgend mee omgaan. Ook wordt aangestipt dat het tentoonstellen van menselijke resten met ziektebeelden mensen vandaag kan helpen te begrijpen wat die ziekte is (was) en wat het betekent (betekende) om die te hebben. Zo kan het zelfs voor patiënten helpen om aan hun omgeving niet telkens te moeten uitleggen hoe ze zich voelen en wat hun ziekte betekent. Of het kan helpen om vergevorderde stadia van bepaalde ziektebeelden te laten zien, daar waar vandaag (gelukkig) veel sneller wordt ingegrepen en het soms niet meer voorkomt.

Bij menselijke resten is ethiek heel belangrijk. Provenance research is dus wel echt een noodzaak: hoe zijn deze mensen gestorven, in welke omstandigheden, was er sprake van een machtsrelatie, was er sprake van (informed) consent op een of andere wijze, wat met nabestaanden, hoe reageert de samenleving vandaag etc. Of samengevat: ‘not store away, but dignify your heritage and do provenance research’.

In de namiddag was het de beurt aan de sessie ‘Medical object reflections’. Tof om te zien was daarbij o.a. het project van het Norsk Teknisk Museum. In plaats van een tentoonstellingscatalogus te maken besloten zij een strip te maken op basis van enkele objecten in hun collectie.

’s Avonds was het tijd om een nieuw internationaal netwerk te lanceren: the International Association of Medical Museums. Benieuwd naar de toekomstplannen van dit (her)nieuw(d)e netwerk!

De laatste dag, zaterdag, volgden er nog twee sessies: African medical museums & collections, en Teaching with medical collections. Doctoraatsstudente Michaela Clark vertelde over haar onderzoek op een collectie klinische foto’s. De foto’s tonen heel private zaken en zoals andere medische gegevens roepen ze vragen op: wat met privacy, met eigenaarschap, met de koloniale context en machtsrelaties. Maar is het antwoord dan wel om er niemand naar te laten kijken en er geen onderzoek op toe te laten?

Western University in Londen (Canada) heeft het lesgeven met medische objecten ingebed in het curriculum. Die objecten zijn op dat moment ‘gedecontextualiseerd’ omdat ze in een andere setting worden bewaard/gebruikt dan waarvoor ze bedoeld zijn: bij de arts. Studenten geven er een nieuwe betekenis aan, als historische bron. Ook de Universiteit van Strasbourg stelt een heel grote collectie pathologische slides ter beschikking voor onderzoek door studenten. Ze gingen aan de slag met een variatie op ’50 ways to look at a Big Mac Box’. Objecten kunnen helpen om de huidige samenleving, maar ook vroeger, te begrijpen. Leerlingen die in de buurt van Royal College of Physicians Museum in Londen wonen, gaan jaarlijks een tweetal uur langs ginds. Dit museum maakt gebruik van hun collectie en verhalen om hen te inspireren om arts of een ander medisch beroep te kiezen. Heel relevant in deze drukke tijden voor de zorg.

Het klinkt misschien cliché, maar de dagen waren goedgevuld, interessant en inspirerend. Er zijn veel meer medische collecties dan je kan indenken en de collectiebeheerders zijn stuk voor stuk gepassioneerd bezig met hun objecten én met de ethische kwesties errond. Benieuwd hoe het internationaal netwerk zich zal ontwikkelen en evolueren de komende jaren. Volgende afspraak in 2025 in Ingolstadt, Duitsland.