Academisch erfgoed in beeld: muizen- en rattenvallen

Ratten en muizen. Niet veel mensen zijn er dol op, maar professor Herwig Leirs van UAntwerpen is dat wel! Al jarenlang is hij als professor in de dierkunde bezig met onderzoek op knaagdieren. Welke infecties dragen ze mee, waarom zijn er plots explosies in aantallen, welke verschillen in populatie zijn er, hoe kunnen we ze bestrijden en dergelijke. En omwille van die laatste vraag, heeft hij na al die jaren een uitgebreide erfgoedcollectie van meer dan 300 muizen- en rattenvallen.

Deze privécollectie heeft een plaatsje in een van de gebouwen aan de universiteit. Leirs’ onderzoeksgroep is dagelijks in de weer met het vangen van knaagdieren, zowel in Europa als daarbuiten. De verzameling vallen is geen onderzoeksmateriaal of educatieve verzameling an sich, maar wordt wel gebruikt om de verschillende types aan studenten te demonstreren.

Zijn eerste muizenvallen nam Herwig Leirs mee uit Afrika, tijdens zijn doctoraatsonderzoek tegengekomen bij de lokale bevolking ginds. Thuis vond zijn vader de traditionele vallen wel een handig en apart gespreksonderwerp, dus de vallen kwamen op de kast terecht. De toon was gezet, de collectie groeide traag maar gestaag verder aan en af en toe brachten vrienden en familie exotische exemplaren mee als cadeau. Na het overlijden van zijn vader kreeg de kast thuis een andere bestemming, dus alles verhuisde naar oude bibliotheekkasten van de universiteit en prof. Leirs begon met het catalograferen van de vallen en aanvullen van de collecties.

Naargelang de techniek die een val gebruikt, zijn er verschillende types te onderscheiden. Voor onderzoek is het bijzonder interessant om te kijken hoe mensen op verschillende manieren doorheen de tijd knaagdieren wil vangen, hoe ze de dieren willen lokken, hoe men de vallen probeert te verbeteren en of ze al dan niet het dier snel of helemaal niet willen doden als ze gevangen worden..

Een erg oud type van dodelijke vallen, dat je ook op middeleeuwse schilderijen ziet, bestaat uit een zwaar gewicht dat zeer labiel in evenwicht wordt gehouden. Als de muis ergens op trapt, valt het blok hout of steen naar beneden en wordt het dier verpletterd. Daarnaast zijn er de vallen die we het meest in tekenfilms zien terugkomen en die algemeen gebruikt worden: de slagvallen met metalen beugel. Deze beugel komt met een heel grote kracht terecht op nek, schedel of rug. In andere vallen wordt de muis of rat gewurgd. Daarnaast zijn er ook vallen die de muis spiesen, en al van in het begin van de 20e eeuw zijn er ook vallen die dieren elektrocuteren, of lijmplaten waarop ze blijven vastkleven. Tenslotte zijn er ook verdrinkingsvallen. Daarbij moet het dier omhoog kruipen, komt het op een zeer wiebelige lat terecht en bij het happen naar aas, valt het dier in een emmer water. Je hoort het al, niet alle vallen die bestonden (of nog bestaan) zijn even humaan…

Voor onderzoek zoals dat van de onderzoeksgroep van prof. Leirs is het belangrijk dat muizen of ratten levend gevangen kunnen worden. Vaak gebeurt dat via gestandaardiseerde vallen waarbij het dier zo min mogelijk hinder ondervindt. Dat is belangrijk om het dier daarna terug op dezelfde plaats vrij te laten en zelfs later eventueel nog eens te vangen.

De vallen met levende vangst kennen eveneens verschillende systemen. Bij één soort valt een deurtje met veer dicht als de muis of rat aan het aas komt. Er bestaan vallen met twee compartimenten: de muis komt binnen via een deurtje. Het deurtje wordt naar boven gehouden door een draadje. Wil de muis naar het tweede deel van de val (waar het lokaas ligt), dan moet hij het draadje doorknagen en valt het ingangsdeurtje dicht. Deze vallen zijn makkelijk zelf te maken en zag je vroeger veel voorkomen. Een derde systeem zijn de fuiken: de muis of rat kruipt verder in een trechter maar raakt er niet meer uit.

Qua types is de verzameling van prof. Leirs redelijk volledig. Wat hij nog mist, is een zogenaamd ‘rattenklooster’. Daarin liet men ratten in compartimenten een nest maken. Als het vol zat, werd de bak afgesloten en werd het geheel onder water gehouden tot de ratten dood waren. Qua bestrijdingseffect en efficiëntie is het niet heel logisch natuurlijk om eerst de dieren te laten kweken.

Internationaal gezien zijn er nog verzamelaars van ratten- en muizenvallen. Sommige onder hen geven veel geld voor vallen in speciale kleuren of eenmalige designuitvoeringen. Professor Leirs is vooral geïnteresseerd in technische details, de verschillen in systemen om aas aan te brengen of hoe veren opgespannen worden, kortom in de werking zelf. Een apart collectiestuk is een opgezette rat, als cadeau voor zijn vader. Stond mooi op de kast 😉