Nieuwe publicatie: Chimiek van de zak

Sinds 2020 neemt ETWIE jaarlijks een specifiek thema binnen het veld van het technisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed onder de loep dat tot nog toe relatief onderbelicht is gebleven. Na een duik in de wereld van de vroege kunststoffenindustrie werd dit jaar samengewerkt met CAG, Centrum Agrarische Geschiedenis, voor een onderzoek naar het kunstmesterfgoed. Ook de hulp van de KVCV - Sectie Historiek was onontbeerlijk. Resultaat: 'Chimiek van de zak. Veldtekening van het kunstmesterfgoed in Vlaanderen en Brussel (1840-1960)'.

Wist je dat...

• we in België tot 1957 de absolute kroon spanden in het gebruik van kunstmeststoffen per hectare in Europa met 199 kg/ha?

• ons land omstreeks 1930 de grootste Europese producent van koper en zink was, en dat dit essentieel was voor de ontwikkeling van een sterke kunstmeststoffenindustrie in onze regio?

• de staalindustrie met zijn hoogovens tegelijk ook de grootste fabrikant van fosfaatmeststoffen was?

• de vele cokes- en gasfabrieken direct en indirect ook kunstmeststoffen voorbrachten?

• het eerste landbouwlaboratorium van België zich vooral bezig hield met het tegengaan van fraude in de samenstelling van kunstmeststoffen?

• dat de boeren met het strooien van al die kunstmest ook boeiende archeologische vondsten introduceerden in de bodem, als we ze tenminste herkennen en registreren: de zakloodjes?

De productie en het gebruik van kunstmeststoffen hebben ontegensprekelijk een grote invloed gehad op de agrarische, industriële, ecologische en economische ontwikkeling van België. Maar is er ook erfgoed overgebleven van die productie en dat gebruik?

Een triptiek over kunstmeststoffen

'Chimiek van de zak' bevat inhoudelijk drie grote luiken. Het werk start met een onderzoeksbalans. Deze biedt een overzicht van het onderzoek binnen de humane wetenschappen, andere wetenschapstakken en uit het brede erfgoedveld die de geschiedenis en/of het erfgoed van kunstmeststofgebruik en -productie meer of minder gedetailleerd behandelen.

Daarna volgt een ruime kennismaking met meer dan een eeuw kunstmeststofproductie en -gebruik in Vlaanderen en Brussel (met hier en daar een uitstap naar Wallonië). Tussen 1840 en 1870 zien we een trage start met de opkomst van de landbouwwetenschap en nieuwe inzichten over bemesting, het toenemend gebruik van guano, chilisalpeter en enig superfosfaat. Tussen 1870 en 1914 wordt de basis gelegd voor een grote kunstmeststoffenindustrie in onze regio met een specialisatie in superfosfaat, thomasslakkenmeel en enig ammoniumsulfaat, en dankzij verbeterde controle op de samenstelling van de kunstmeststoffen vinden deze producten breder ingang in de landbouw. Tussen 1914 en 1940 zien we een snelle expansie van de kunstmestproductie dankzij nieuwe technieken bij spelers als Union Chimique Belge, A.S.E.D., Kuhlmann en, deels dankzij het kalimagazijn in Antwerpen, ook de Produits Chimiques Tessenderlo en Produits Chimiques du Limbourg. Bodemonderzoek helpt bij een gerichter gebruik van specifieke kunstmeststoffen. Tot slot beschrijven we tussen 1940 en 1970 een sector in volle transformatie, met als sleutelwoorden modernisatie, heroriëntering, bodemanalyse, mestproblematiek en milieuverontreiniging.

Het laatste onderdeel van de veldtekening bevat de erfgoedbalans: welk onroerend, roerend en immaterieel erfgoed is bewaard, blijft er over of is reeds definitief verdwenen? We formuleren tot slot enkele aanbevelingen omtrent dit boeiende thema.

Met dit erfgoedonderzoek richten we ons naar collectiebeherende instellingen, onderzoekers, bedrijven, sectororganisaties en geïnteresseerden. We bieden een stand van zaken, wijzen op kansen en noden in behoud en beheer van (museale) objecten en papieren erfgoed, verschaffen context voor eventuele waardering en herbestemming en reiken nieuwe of aanvullende onderzoeksrichtingen aan.

Vragen, tips of opmerkingen over dit onderwerp, of gewoon geïnteresseerd en iets te vertellen? Mail gerust naar robin@etwie.be