"Asbest, dat is toch niet gevaarlijk?"

Ons land heeft niet alleen de bedenkelijke reputatie van asbestkampioen; we kampen ook met een groot perceptieprobleem rond asbest. Tot die conclusie komt Laura Vandenborre in haar onderzoek naar arbeidsveiligheid in België. Na decennia vol waarschuwen voor de gevaren van asbest, blijft de algemene kennis over dit mineraal beperkt. En is asbest nu echt wel gevaarlijk? Ook die vraag blijft helaas hardnekkig de ronde doen. Hoe dit komt is natuurlijk niet gemakkelijk te achterhalen. In een eerder verhaal over de geschiedenis van de Canadese stad Asbestos wordt alvast duidelijk dat de omgang met het asbestverleden zeer complex is.

Dit artikel licht nu één facet van het huidige perceptieprobleem toe: de manier waarop de media, en meer bepaald kranten, de afgelopen eeuw berichtten over asbest.

Asbest als een fait divers (tot 1960)

Tot 1960 verschijnen er sporadisch berichten over asbest. Veelal advertenties die de meerwaarde van asbesthoudende producten in de verf zetten. Die advertenties leren ons ook dat het gebruik van asbest en de verkoop van allerlei asbesttoepassingen niet beperkt is tot de grote bedrijven. Klein- en groothandelaars, zoals de gebroeders De Coninck op het Kiel in Antwerpen, verkopen in de jaren 1930 allerlei asbesthoudende toepassingen. In het scheepvaartnieuws lezen we hoeveel asbest via welk schip de haven van Antwerpen binnenkomt. Op 5 juli 1949 vaart zo de Belgian Veteran de haven binnen met een lading van 5600 ton zink- en tinerts, 1200 ton boomstammen, 1150 ton zink en 700 ton losse asbest vanuit Beira (Mozambique).

"Alle producten in asbest: schouwbuizen, golfplat (sic) cement, plaaster, extra fijne dalles, vloeren. Verminder. aan voortverkoopers. Men bestelt t. huize" (advertentie Gazet van Antwerpen, 1934)

Groeiend maatschappelijk bewustzijn (1960-1980)

In de periode dat het gebruik van asbest piekt, lees je vooral vanaf de jaren 1970 ook de eerste kritische artikelen over het 'wonderlijke mineraal'. Op 2 mei 1970 weigert toenmalig staatsecretaris voor streekeconomie Vlerick de vraag van de Canadese asbestreus Asbestos Corporation Limited om een nieuwe asbestfabriek in de Gentse haven te bouwen. Het gezondheidsrisico voor de omgeving is te groot. In de ons omringende landen en ook op het internationale toneel neemt het bewustzijn toe. Er volgen berichten over het befaamde asbestbesluit in Nederland (1978), waar onder meer het gebruik van blauwe asbest (crocidoliet) aan banden wordt gelegd. De initiatieven van de Internationale Vakcentrale om arbeiders wereldwijd te waarschuwen voor de gevaren van asbest krijgen in datzelfde jaar ook aandacht. De ingespannen processen tegen de Amerikaanse asbestbedrijven in die jaren worden opgevolgd, zoals het failliet van een lokaal asbestbedrijf in het Texaanse Tyler (1978), een aantal jaren voor het failliet van Johns Manville (1982).

"In sommige Franse wijnen zitten verontreinigingen die niet thuishoren in gegist druivensap. Dit blijkt uit een onderzoek van de Franse consumentenbond UFC. Het meest opzienbarende daarbij was de vondst van aanzienlijke hoeveelheden asbest in een aantal onderzochte Franse wijnen." (Gazet Van Antwerpen, 29 december 1976)

Op 12 december 1977 verschijnt van de hand van journalist Frans De Bie in Gazet Van Antwerpen een artikel dat vandaag de dag nog uitermate relevant blijft. In 'Tegenover asbestziekten staat de geneeskunde nog machteloos' schetst hij een goed onderbouwd beeld van asbest, de risico's en de ziektebeelden. Vanaf de jaren 1960 onderzoeken longspecialisten in onder meer Canada en Zuid-Afrika de asbestkankers die in en rond de mijnen en door het gebruik van asbest meer en meer gerapporteerd worden. De teneur van het artikel, gesteund door onderzoeken in binnen- en buitenland, is duidelijk: we moeten op een andere manier omgaan met asbest.

"Eternietbuizen veroorzaken geen kanker" (Gazet Van Antwerpen, 12 oktober 1979)

Het is dan ook opmerkelijk dat in diezelfde krant veel minder genuanceerde artikelen verschijnen die de eerdere berichtgeving onderuit halen, zoals deze quote uit een editie uit 1979.

Sanering, calamiteiten en protesten (1980-2020)

Die tendens in de berichtgeving zet zich verder in de jaren 1980, en wordt aangevuld met nieuwsberichten over maatschappelijke gebeurtenissen: het vergunnen en saneren van asbeststorten, de opkomst van burgerbewegingen die zich verzetten tegen asbest, en berichtgeving over asbestcalamiteiten ten gevolge van sloopwerken, branden of renovaties van gebouwen. De Antwerpse Boerentoren, recent nog in het nieuws omwille van de asbestproblematiek in het gebouw, eist in mei 1986 ook al een belangrijke plaats op in het algemene nieuws. De eerste verdieping van dit iconische Antwerpse monument krijgt in dat jaar een nieuwe invulling. Tijdens de renovatiewerken treffen arbeiders asbest aan in de isolatie van het gebouw, die uiteindelijk door een gespecialiseerde firma wordt verwijderd.

Vanaf eind jaren 1980 tot en met vandaag zijn er in de Vlaamse kranten meer dan 13.000 artikelen verschenen over asbest. Er zijn een aantal belangrijke ijkpunten te plaatsen in de berichtgeving, die samengaan met grote dossiers.

Asbestverbod in België en Europa

In de loop van de jaren 1990 wordt duidelijk dat, ondanks inspanningen van binnen- en buitenlandse asbestlobby's, het gebruik van asbest niet meer te verantwoorden is. Nadat de overheid in de jaren 1970 een verbod uitvaardigt op het gebruik van spuitasbest, volgt op federaal niveau een algeheel verbod voor het op de markt brengen, het vervaardigen en gebruiken van asbest in 1998. Voor chrysotiel, één van de meest courant gebruikte asbestmineralen in ons land, wordt een uitdoofscenario voorzien tot 2001. Ons land wordt zo het negende Europese land dat een asbestverbod uitvaardigt; in 2005 volgt er voor Europa een algeheel verbod.

Hoewel de globale teneur in de berichtgeving in deze periode duidelijk evolueert op basis van de beschikbare informatie en inzichten, blijven vooral de uitschieters in de berichtgeving opvallen. Zo noteert de Financieel-Economische Tijd op 2 september 1997: "Rond asbest groeide met de jaren een angstpsychose. Voor het grote publiek was het duidelijk: 'Van asbest krijg je kanker'. Dat gold niet alleen voor werknemers in de industrietak, maar ook voor mensen die met het product in aanraking kwamen bij hun dagelijkse activiteiten. De stelling werd ondersteund door het nieuws over zware schadeclaims die asbestbedrijven boven het hoofd hingen en die ook regelmatig werden toegekend aan slachtoffers. Nochtans zou enige precisering niet ongelegen zijn geweest. Gevaarlijk was de toepassing van spuitasbest, terwijl nooit bewezen is dat asbestcement gezondheidsproblemen zou opleveren."

'Het nieuwe asbest': het mineraal als metafoor

Na meer dan vijftig jaar berichtgeving over asbest in binnen- en buitenland is er een grote evolutie vast te stellen in de manier waarop kranten hierover berichten. Een recente trend die evenwel opvalt in het licht van het schandaal rond de forever chemicals PFOS/PFAS in Vlaanderen is dat schadelijke stoffen het label 'het nieuwe asbest' krijgen in de berichtgeving. Dit lijkt in sommige gevallen te impliceren dat asbest vandaag geen probleem meer is. Maar niets is minder waar: het Vlaamse asbestafbouwbeleid richt zich op een asbestveilig Vlaanderen in 2040. Ondertussen is er nog veel werk aan de winkel om blijvend, genuanceerd en onderbouwd te sensibiliseren over dit 'wonderlijke' mineraal.