Medisch erfgoed in Vlaanderen: wie, wat en waar?

In ons jaarboek pennen we ieder jaar onze belangrijkste verwezenlijkingen en projecten neer. Uit het jaarboek van 2021 rakelen we graag nog even dit artikel op over medisch erfgoed in Vlaanderen, want er beweegt wat rond het erfgoed van geneeskunde, zorg en welzijn. De laatste jaren zijn enkele initiatieven op poten gezet die wijzen op nieuwe (en vernieuwde) interesse voor dit soort erfgoed, en ook ETWIE trekt aan de kar!

Wie, wat en waar?

In 2016 vindt aan de Universiteit Antwerpen een internationale workshop plaats over medisch-erfgoedcollecties, een initiatief van Hospitium vzw en het Interuniversitair Platform voor Academisch Erfgoed. Ervaringen en best practices uit Nederland, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk gunnen ons een blik over de muur. En maar goed ook, want we stellen vast dat het medisch erfgoed in eigen land meer en meer onder druk komt te staan. Bovendien blijkt er geen gemeenschappelijk collectiebeleid te bestaan, ontbreekt een specifieke thesaurus en staat de samenwerking tussen de verschillende organisaties nog in kinderschoenen.

Die kinderschoenen, die vult Hospitium vzw, de vereniging voor de geschiedenis van de hospitalen en de zorg. Hospitium bestudeert en valoriseert de geschiedenis en het (on)roerende erfgoed van medische bedrijvigheid en zorgactiviteiten in België, en wil dat erfgoed van geneeskunde en zorg toegankelijker maken voor een breed publiek. Een aantal projecten zijn al succesvol voltooid, zoals de publicatie ‘Architectuur van Belgische hospitalen’ (1). Een aantal jaren later, in 2014, verschijnt ook ‘IJzeren longen, warme harten’ (2). Die uitgave biedt een overzicht van alle publiek toegankelijke medisch-erfgoedcollecties in de Benelux. Van HistarUZ in Leuven over het Sint-Janshospitaal in Brugge tot l’Hôpital Notre-Dame à la Rose in Lessines: er is een rijk en divers gamma aan medisch erfgoed en zorgerfgoed. Het is echter door communautaire en financiële moeilijkheden niet gemakkelijk om de samenwerking tussen verschillende partners op een duurzame manier te bestendigen. Vandaag bestaat Hospitium nog steeds en wordt volop onderzocht hoe de werking een nieuwe boost kan krijgen.

In 2021 worden vanuit andere richtingen stappen gezet.

Binnen het Erfgoedlab Antwerpen wordt een project opgestart rond de wijk Antwerpen-Noord. Daar is het algemeen ziekenhuis Stuivenberg gevestigd, dat in 2022-23 zal verhuizen naar een nieuw gebouw. Het Lambotte Museum, ondergebracht in het ziekenhuis, kan echter niet mee verhuizen. De toekomst van het museum en de collectie is dus bijzonder onzeker. Erfgoedlab start daarom een waarderingstraject op en in 2021-22 doorlopen vrijwilligers van het museum er samen met andere spelers een traject om de collectie te waarderen aan de hand van verschillende parameters en criteria. Wat is de samenhang van de objecten en deelcollecties? Welke topstukken zijn er? Wat kunnen al deze stukken betekenen voor de buurtbewoners, de stad Antwerpen, Vlaanderen en België? De vraag of dit museum kan blijven bestaan, is zeker niet de enige, maar wel de belangrijkste vraag.

KADOC en Museum Dr. Guislain zetten sinds 2021 de schouders onder een driejarig project dat inzet op identificatie, sensibilisering, kennisopbouw en kennisdeling rond het erfgoed van zorginstellingen en -organisaties in Vlaanderen. De bedoeling is om met dit project de grondslag te leggen voor een duurzaam samenwerkingsverband dat via een dienstverlenende rol diverse doelgroepen rond zorg- en welzijnserfgoed ondersteunt.

En ook in academische kringen is er aandacht voor medisch erfgoed en zorgerfgoed. Het Leuven Centre for Health Humanities is een interdisciplinair onderzoekscentrum opgericht in 2021 en wil onderzoekers en academici vanuit verschillende hoeken samenbrengen: sociologen, historici, filosofen, wetenschappers…. Als deel van de internationale Health Humanities-beweging zet het onderzoekscentrum aan tot nadenken over onze ervaringen met en kennis over gezondheid en ziekte. In een jaar dat in heel wat facetten van ons leven door COVID-19 bepaald wordt, is deze invalshoek alleen maar relevanter geworden.

Rol van ETWIE

Met een vaste werking rond wetenschappelijk erfgoed en de dagelijkse bekommernis om het themanetwerk academisch erfgoed, besluit ETWIE in 2021 om in te zetten op het medische erfgoed. We bouwen voort op de collecties die in ‘IJzeren longen, warme harten’ worden opgenomen. Uit een eerste korte zoektocht komt namelijk voort dat er sedert de publicatie in 2014 heel wat veranderd is. Het wordt duidelijk dat medisch erfgoed bedreigd wordt, en dat een nieuwe veldtekening en verdere acties dringend nodig zijn.

Hoe maak je zo’n nieuwe veldtekening? Hoe geef je een helder overzicht van de stand van zaken vorm? Een startpunt wordt natuurlijk de publicatie uit 2014. Desktop research vult de eerste gegevens al meteen aan: we zien algauw welke musea nog steeds toegankelijk zijn en welke ondertussen gesloten zijn. Tegelijkertijd wordt via Google Forms een webformulier opgemaakt waarmee de medisch-erfgoedspelers rond verschillende zaken bevraagd worden: waar de focus van de collectie ligt, in welke mate de collectie geïnventariseerd is, waar de collectie zich bevindt… We willen niet gewoon een geüpdatet overzicht maken van wat welke speler in bezit heeft, we willen ook polsen naar de pijnpunten: welke noden en behoeftes zijn er omtrent dit medische erfgoed? We spitsen ons toe op het werkingsgebied van ETWIE – de collecties in Vlaanderen en Nederlandstalig Brussel – en laten Wallonië, Luxemburg en Nederland buiten beschouwing.

Met een vragenlijst alleen kom je natuurlijk slechts tot een deel van het verhaal. Nog belangrijker worden de plaatsbezoeken. Deze kunnen ondanks de COVID-19 situatie grotendeels doorgaan. Waar dit niet lukt, zijn telefoontjes en online meetings minstens zo belangrijk!

Interessant aan medisch-erfgoedcollecties is dat er heel wat verschillende soorten actoren actief zijn. Er zijn universitaire collecties, collecties van ziekenhuizen, museale collecties en collecties waar het medische erfgoed slechts een heel klein aandeel betreft. Voor al die actoren die ook in ‘IJzeren longen, warme harten’ staan, maken we een fiche waarbij we zowel de focus van de collectie meenemen als gegevens omtrent collectievorming, inventarisering, contacten met andere collecties…

Belangrijk zijn de noden die de collectiebeheerders formuleren. We vragen elke collectiebeheerder immers met welke problemen ze kampen binnen hun medische collectie en waar ze behoefte aan hebben. Op basis van de antwoorden bekijken bij ETWIE vervolgens wat we kunnen doen en waarmee we kunnen helpen.

“Super initiatief! Fijn dat jullie aandacht besteden aan medisch erfgoed, een domein waarvoor de aandacht inderdaad aan het groeien is. Veel succes met het verdere onderzoek!” Joris Vandendriessche, KU Leuven

Door de veldtekening te maken en te verspreiden via collectiefiches, zullen in de eerste plaats collectiebeheerders beter op de hoogte zijn van wat hun collega’s in huis hebben. Op die manier beogen we een betere samenwerking en afstemming. Tegelijk is er sprake van dat Hospitium vzw een nieuwe doorstart zal kennen, en ook in dit opzicht is de veldtekening bijzonder interessant. Op die manier kan het netwerk opnieuw naar elkaar toe groeien en kan Hospitium een breder platform bieden voor de verschillende collecties. Samen met ETWIE kunnen de contacten verder versterkt worden. In 2022 zal de veldtekening uitgebreid worden met andere collecties en musea die in het bezit zijn van medische objecten. We willen bovendien ook graag privéverzamelingen in kaart brengen. Tegelijk met het onderzoek rond het medische bedrijf en het uitwerken van twee acties die volgen op de geformuleerde noden komt er dus nog heel wat aan in medisch-erfgoedland!

Meer info?

Heb je vragen over onze werking rond medisch erfgoed? Stuur gerust een mailtje naar lieselot@etwie.be.

(1) Allegaert, P. e.a. Architectuur van Belgische hospitalen. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Afdeling monumenten en landschappen, 2004, 256 p.

(2) Allegaert, P. & Van Roy, V. IJzeren longen, warme harten: musea en collecties van geneeskunde en zorg in België, Nederland en Luxemburg. Antwerpen, Garant, 2013, 125 p.