Onderzoeksbalans medische en farmaceutische nijverheid en industrie

De onderzoeksbalans in een notendop (TL/DR)

België groeide in de 20ste eeuw uit tot één van de wereldspelers als het om de farmaceutische industrie gaat. De initiatieven en het onderzoek van onderwijsinstituten in België rond geneesmiddelen (farmacologie) stimuleerden mee deze ontwikkelingen. Zo werden bijvoorbeeld het onderzoek van Corneel Heymans, Jules Bordet en Albert Claude vereerd met een Nobelprijs voor Geneeskunde. Er was en is nog steeds veel samenwerking tussen deze industrie en academische wereld, zoals via het Rega Instituut in Leuven. De kwaliteit van de geneeskunde in België staat internationaal hoog aangeschreven; over de expertise van de artsen bestaat geen twijfel en de bevolking heeft in zeer grote mate toegang tot toegepaste, efficiënte, veilige geneeskunde en zorg.[i]

Om geneesmiddelen te maken en mensen te behandelen heb je bijzonder materiaal nodig. Van röntgenapparaten tot operatietafels, van spuiten, snijgereedschappen, klemmen en tangen tot toestellen om pillen te draaien of miljoenen glazen ampullen te vullen met vaccins. Hoe zit het met het erfgoedonderzoek naar de medische en farmaceutische nijverheden en industrie? Komt dit aan bod in het groeiende onderzoek rond medische geschiedenis?

Overkoepelende studies over de ontwikkeling van de farmaceutische industrie lijken vooralsnog te ontbreken, maar over afzonderlijke bedrijven van eigen bodem is wel gepubliceerd. Over het medisch erfgoed in brede zin zijn de afgelopen jaren verschillende collectie-overzichten verschenen en zo weten we wat er grofweg nog bewaard gebleven is. Deze collecties zijn de afgelopen jaren echter steeds vaker in beweging door herbestemming of zijn bedreigd door het verlies van onderdak of gebrek aan depotruimte.

Vanuit verschillende invalshoeken wordt onderzoek gedaan naar medisch erfgoed in de brede zin. Al blijven er nog veel potentiële pistes voor onderzoek open, zeker in relatie tot de rijke maar bedreigde collecties en gelinkt aan de activiteiten, het onderzoek en ontwikkeling van diverse medische en farmaceutische bedrijven.

Farmaceutische industrie

Wat de ontwikkeling en productie van geneesmiddelen betreft zijn er enkele hoofdrolspelers uit België. Allereerst is er de Union Chimique Belge (UCB), een chemische reus die via de integratie en uitbouw van de firma ‘Meurice’ in Vorst in de jaren 1920 al vroeg aan de slag gaat met geneesmiddelen. Van een zijtak in hun diverse activiteiten (van kunstmest tot vuurvaste stenen) groeit deze afdeling na de Tweede Wereldoorlog gestaag uit tot de kernactiviteit van UCB vandaag.

De studie van UCB oud-medewerker Anton Degrieck in 2005 over “Een kroniek van 85 jaar UCB in Zandvoorde, Oostende 1911-1996” is een waardevolle kennismaking met de complexiteit van de chemiegroep UCB. Hij beschrijft onder andere hoe de diverse chemische fabrieken van UCB na de Tweede Wereldoorlog stelselmatig hun productie omschakelen. Dit gebeurde specifiek in functie van het toeleveren van gespecialiseerde chemicaliën voor de snel groeiende farmaceutische tak van het bedrijf. UCB werkte vervolgens samen met prof. Kenneth Bertrams om in 2019 zelf “UCB - the first ninety years” te publiceren, dat hoofdzakelijk focust op de ontwikkeling en het succes van het stapsgewijs toespitsen op voornamelijk farmaceutische producten. Van een laboratorium dat opgericht werd in 1916 om afhankelijkheid van geïmporteerde farmaceutische producten te voorkomen, zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog ervaren werd, naar centrale spil in de ontwikkeling van UCB vanaf de jaren 50.[ii]

Verder zijn zowel de in 1945 opgerichte Recherche et Industrie Thérapeutique (R.I.T. - nu onderdeel GSK) door KU Leuven rector Pieter De Somer en Christian De Duve als het in 1953 opgerichte Janssens Farmaceutica (nu onderdeel Johnson & Johnson) toonaangevend. R.I.T. was gespecialiseerd in de productie van penicilline en (polio)vaccins. Janssens Farmaceutica ontwikkelde een grote variëteit aan medicijnen om pijn te stillen, buikloop tegen te gaan of pijnlijke maandstonden aan te pakken.

In de eerder genoemde publicatie van Bertrams over 90 jaar UCB zit echter ook een blinde vlek. Want niet alle geneesmiddelen zijn een succes, en een specifiek geval komt in het boek helemaal niet aan bod. De recente masterscriptie “Slachtoffers van onwetendheid: De kennisverspreiding van het DES-hormoon in België sinds 1971” stipt de nadelige effecten van diethylstilbestrol nog eens aan.[iii] Veel fabrikanten maakten dit product, UCB onder het merk Distilbène. Het werd vanaf 1940 tot 1977 voorgeschreven bij zwangere vrouwen om miskramen te voorkomen, maar blijkt tot op vandaag heel wat afwijkingen en kankerrisico’s in te houden voor kinderen en kleinkinderen waarvan de moeder of zelfs grootmoeder destijds het product innamen.[iv] In 2019 kwam deze problematiek aan bod in de tentoonstelling ‘Bloedtest’ van Museum Dr. Guislain, in samenwerking met DES-slachtoffers en journaliste Greet Pluymers die zich naar aanleiding van een Pano-reportage in 2015 vastgebeten had in het DES-dossier.[v]

Jacques Bourgeois schreef een uitgebreide geschiedenis van de R.I.T. -fabriek “l’Usine Antibiotique de Rixensart” [vi] in twee delen. Het bedrijfsarchief van deze firma is momenteel onder de hoede van GSK, die dit vanop afstand via hun eigen GlaxoSmithKline Heritage Archives beheren.

Het erfgoed van Janssens Farmaceutica komt dan weer aan bod in het Meduceum in Turnhout. Dit museum heeft een hele verdieping gewijd aan oprichter van de firma dr. Paul Janssens, zijn realisaties in de farmacologie en zijn nalatenschap. Hier wordt zijn persoonlijk archief ook bewaard. Verder komt Nand Peeters, vader van de moderne anticonceptiepil, uitgebreid aan bod. Oorspronkelijk lag de collectie van gasthuiszuster Alina, die van alle medische toestellen in gebruik steeds eentje opspaarde, aan de basis voor het museum. Hiermee toont het museum waar de geneeskunde ongeveer stond in de jaren vijftig en hoe sterk die ondertussen geëvolueerd is.[vii]

Diverse musea hebben verpakte geneesmiddelen van deze – en andere – fabrikanten in collectie. Apothekers werden vanuit de farmaceutische bedrijven bevoorraad met geneesmiddelen of de grondstoffen om deze zelf te bereiden. En ze hadden specifieke gereedschappen om die producten te verwerken. Het erfgoed van de farmacie wordt zo ook weerspiegeld in een aantal specifieke collecties, zoals de museumapotheek Oscar Van Schoor (en bijhorende bibliotheek over farmacologie Bibliotheca Pharmaceutica Antverpiensis), Humblé, apotheekmuseum Maaseik, de apotheek van het Volkskundemuseum in Brugge en nog diverse collecties farmacie van de verschillende universiteiten.[viii]

Bedrijven als GEA Courtoy in Halle, ruim een eeuw gespecialiseerd in het maken van toestellen om geneesmiddelen in pillen te persen, hebben een beperkte selectie van toestellen bewaard. Dit soort toestellen duikt ook op in andere verzamelingen, zoals in de erfgoedcollectie van de Universiteit Antwerpen.[ix] De kring voor de geschiedenis van de Pharmacie in de Benelux publiceert jaarlijks enkele bulletins met boeiende bijdragen en vaak nieuw onderzoek over de brede farmaciehistorie van de regio. Recent verscheen een boeiend onderzoek van Martijn Collijs die onderzocht hoe apothekers reageren op en omgaan met de farmaceutische industrialisering en hoe zij stapsgewijs evolueren van producent van geneesmiddelen naar grotendeels verkoper van voorverpakte geneesmiddelen.[x]

Medische nijverheid- en industrie

Geneesmiddelen zijn één iets. Om patiënten te behandelen heeft een arts ook allerhande medische instrumenten (voor ingrepen) en medische hulpmiddelen nodig. Die instrumenten spreken tot de verbeelding en duiken in veel collecties op. Maar ook medische hulpmiddelen zijn relevant. Deze term omvat zowat alles wat op een mechanische of (recenter nog) digitale manier helpt bij diagnose, behandeling of preventie van de patiënt, het bewaken van de patiënt of het verlichten of compenseren van de gevolgen van verwondingen of een handicap.[xi]

De laatste jaren is er immers heel wat in beweging in de sector, zowel wat betreft onderzoek als medische collecties. Via publicaties als “IJzeren longen, warme harten" bracht Hospitium vzw in 2014 een overzicht van alle medisch-erfgoedcollecties in de Benelux die publiek toegankelijk zijn. Met “Architectuur van Belgische hospitalen”[xii] vestigde diezelfde vereniging eerder ook aandacht op het onroerend erfgoed van de zorg. Terecht, want heel wat ziekenhuizen, gasthuizen of zorginstellingen prijken op de Inventaris Onroerend Erfgoed. Meer zelfs, het is een aparte typologie: verzorgingsgebouwen.[xiii]

In 2021 maakte ETWIE met “Medisch erfgoed in Vlaanderen” een geactualiseerd overzicht van medisch-erfgoedcollecties in Vlaanderen en Brussel. Dit was nodig, omdat er in de tussentijd best wat verschuivingen gebeurd waren of in gang zijn.[xiv] Vanuit de academische collecties van universiteiten zijn inspanningen geleverd om hun medisch erfgoed met een breder publiek te delen. Bijvoorbeeld via de opening van het GUM in 2020[xv] en recenter de plannen voor een Vesalius-belevingscentrum dat in 2025 in Leuven zou openen. Hoewel voor beide verhuisbewegingen onderzoek op de collecties uitgevoerd werd, lijkt dit nog niet specifiek geleid te hebben tot nieuwe publicaties in verband met farmaceutisch of geneeskundig erfgoed.

Eind 2022 verhuist het Algemeen Ziekenhuis Stuivenberg naar een nieuw gebouw. Het bij hen gevestigde Museum van de Geschiedenis van de Gezondheidszorg – kortweg het Lambotte Museum – zou niet mee kunnen verhuizen naar de nieuwe site, wat de toekomst van de collectie dus erg onzeker maakt. Daarom heeft het museum in samenwerking met Erfgoedlab Antwerpen en nog enkele erfgoedspelers alvast een waarderingsonderzoek gelopen om de collectie tegen het licht te houden. De collectie van Lambotte was reeds een bestemming voor verweesd medisch erfgoed uit verschillende opgedoekte collecties. Uit de waardering en het bijhorend onderzoek volgde geen publicatie, maar Robrecht Van Hee voltooide wel recent “Het Stuivenbergziekenhuis 1879-2022. Een erfgoedicoon in Antwerpen”[xvi] Ook de collectie van het Belgisch Museum voor Radiologie is bedreigd en moet tegen 2025 op zoek naar een nieuwe thuis. Vanuit het museum verschenen ook tal van boeiende publicaties over radiologie en de collectie, uitgewerkt door curator René Van Tiggelen.[xvii]

In 2021 is het interdisciplinair onderzoekscentrum ‘Leuven Centre for Health Humanities' opgericht dat vanuit een Health Humanities beweging onderzoekers samenbrengt en daarbij ook aandacht heeft voor medisch en zorgerfgoed. De leden van het stuurcomité brengen elk afzonderlijk interessant onderzoek naar voor. Zo werkt Kaat Wils aan een monografie over het ‘Therapeutisch gebruik van hypnose in 19de eeuws België’[xviii], schreef Pieter Verstraete onder andere over de zorg voor kinderen met een mentale beperking tussen 1887 en 1920[xix] en de rehabilitatie van gehandicapte Belgische soldaten na de Eerste Wereldoorlog[xx]. Met ‘De beelden van Arthur Van Gehuchten’[xxi] trok Joris Vandendriessche het onderwerp van academisch erfgoed als venster op medisch onderwijs en onderzoek onlangs verder open. De beelden die Belgisch anatomist Arthur van Gehuchten maakte van talloze patiënten met neurologische aandoeningen, al dan niet met hun toestemming, zijn confronterend en passen binnen het thema ‘Patient Agency’ van de Health Humanities Lecture series van 2021. De interactie vanuit verschillende disciplines binnen de thematische lectures die door hen georganiseerd worden (eerder al ‘non-western approaches to health and illness’, ‘understanding health beyond the medical gaze’, momenteel loopt ‘aging’) werken verrijkend, ook voor inzichten rond medisch erfgoed.

In 2021 organiseerde het onderzoekscentrum bovendien een ‘Medical Objects’ symposium die het didactisch potentieel van medische objecten in historische collecties voor Health-Humanities studies in de verf zette. Nog in 2021 zijn KADOC en Museum Dr. Guislain gestart met een driefasig project gericht op sensibilisering, identificatie, kennisopbouw en -deling rond erfgoed van zorginstellingen en -organisaties in Vlaanderen. Dit project legt tevens de basis voor een blijvend samenwerkingsverband voor een dienstverlenende rol voor zorg- en welzijnserfgoed. Veel zorginstellingen gaan immers terug op godshuizen en die ziekenzorg is (naast onderwijs) een thema dat frequent aangeraakt wordt in KADOC-publicaties over verschillende congregaties en zusterordes in Vlaanderen[xxii]. Vanuit Museum Dr. Guislain verschijnt doorgaans een boeiende publicatie gelinkt aan een nieuwe expo, zoals in 2019 ‘Op losse schroeven: over zenuwpezen, zwartkijkers en zielenknijpers´ of ‘Ongehoord: over kleine interacties wanneer woorden niet vanzelfsprekend zijn’[xxiii].

Onderzoek naar fabrikanten van medische instrumenten en hulpmiddelen

Al in 1979 werd een lijst fabrikanten opgesteld voor Groot-Brittannië[xxiv]. Dit inspireerde anderen om ook voor hun land aan de slag te gaan. Dat leidde o.a. in 2013 tot ‘Instrumentation chirurgicale et coutellerie en France’ van J.P. Martin, uitgegeven door L. Harmattan. Hij stond in contact met Dr. Quentin Désiron, privéverzamelaar en cardiovasculair chirurg verbonden aan het Centre Hospitalier Universitaire van Luik, die vaststelde dat er nog geen referentiewerk bestond voor Belgische fabrikanten in de 19e eeuw.

Daarom schreef hij in 2014 een eerste versie van zo’n lijst voor België en werkte dit verder uit door per fabrikant een korte bio bijeen te brengen (met vaak een in kaart gebrachte relationele samenhang tussen fabrikanten). Het resultaat werd een uitgebreid ‘Répertoire commenté et illustré des fabricants et des vendeurs d’instruments de chirurgie de Belgique au XIX siècle’[xxv]. Het verscheen in 2016 in het tijdschrift Clystère en is een zeer lovenswaardige inspanning met veel aanknopingspunten voor Vlaanderen en voorlopig het enige overzicht van fabrikanten in België. Het overzicht haalt producenten aan in grootsteden Gent, Antwerpen en Brussel. Logisch ook, daar zijn universiteiten en grote ziekenhuizen en dus klanten maar ook onderzoekers die in samenwerking met de fabrikanten nieuwe instrumenten uitwerken. Opvallend is dat er geen fabrikanten voor Leuven genoemd worden. Désiron neemt in zijn overzicht ook verdelers mee van medische instrumenten. Er zijn immers nogal wat fabrikanten die hun eigen gamma aanvullen door producten van andere spelers te verkopen. Sommige grote verdelers kopen instrumenten aan, laten er hun eigen merkteken in slaan (private labeling) en brengen het zo aan de man. Nog andere evolueren van klein atelier voor herstellingen en onderhoud of zelfs een apotheek naar verdeler van instrumenten, protheses, etc. Gripekoven duikt bijvoorbeeld een aantal keren op als fabrikant. Het pand van waaruit zijn producten aan de man werden gebracht is vandaag nog steeds in gebruik als apotheek en een vastgesteld monument in Brussel.[xxvi]

Momenteel loopt het onderzoek van ETWIE om een overzicht van de fabrikanten van medische instrumenten en hulpmiddelen nog. We mikken op de periode 1830 - 1960, van het ontstaan van België tot de oprichting van de Europese Economische Gemeenschap, wat vele buitenlandse spelers een vlottere toegang tot de kleine Belgische markt gaf. De voorlopige vaststelling is dat de gangbare zoekstrategieën om een nijverheidssector in beeld te krijgen voor deze specifieke niche weinig resultaten opleveren om een goede aanvulling te vormen voor fabrikanten van chirurgische instrumenten in de periode na wat bij Désiron aan bod komt, aangevuld met de fabrikanten van medische hulpmiddelen.

Daarom gooien we het in 2023 over een andere boeg en zetten we meer in op het naast elkaar leggen van collectie-inventarissen als aanknopingspunt. Informatie uit bijvoorbeeld de waarderingsoefening van Lambotte leverde bijvoorbeeld veel meer nieuwe namen op van fabrikanten dan onderzoek op industrietellingen of trefwoorden zoeken in het staatsblad. Het maken van een overzicht van beschikbare en bewaarde handelscatalogi van fabrikanten in diverse instellingen/collecties zal bovendien een goede referentie zijn voor waarderingsoefeningen in de toekomst.

Mogelijks kan onderzoek naar aankopen van medisch materiaal door het Belgisch leger ook inzicht geven in de fabrikanten en leveranciers doordat ze meedingen naar contracten.

Eindnoten

[i] Belgium Health System Review 2020 door European Observatory on Health Systems and Policies: https://eurohealthobservatory.who.int/publications/i/belgium-health-system-review-2020
[ii] K. Bertrams, UCB The first Ninety Years 1928 – 2018, 2019, 180p.
[iii] A. Van Kerckhove, Slachtoffers van onwetendheid: de kennisverspreiding van het DES-hormoon in België sinds 1971, 2021, KULeuven Thesis, 95p.
[iv] In zekere zin vertoont dit geval veel gelijkenissen met de asbestproblematiek, de gevolgen komen pas decennia na blootstelling aan het licht. Meer informatie over DES in België via www.desinbelgium.be, laatst geraadpleegd op 12/12/2022
[v] Voor de expo ‘bloedtest’maakte Greet Pluymers o.a. de DES krant met als kop Wonderbaby? Van Wonderhormoon tot horrorhormoom. Deze kan nog gelezen worden via https://www.elisabeth.broekaert.com/downloads/DES_krant.pdf, laatst geraadpleegd op 7/12/2022
[vi] J. Bourgeois, L’Usine Antibiotique De Rixensart (première et deuxiéme époque), 2008 via https://en.calameo.com/books/00255067407b23cd74a18, laatst geraadpleegd op 01/12/2022
[vii] Voor meer informatie of een bezoek: https://www.meduceum.be/, laatst geraadpleegd op 12/12/2022
[viii] Deze worden stapsgewijs geïnventariseerd en gedigitaliseerd. Voor de KULeuven inventariseerde Leen van Langenhove in 2021 bijvoorbeeld de collectie farmacie en deed daarvoor onderzoek naar de geschiedenis van de collectie, meer info via https://www.blendeff.be/nl/page/de-collectie-Farmacie-uitgelicht, laatst geraadpleegd op 9/12/2022
[ix] Deze pillendraaier werd naar aanleiding van de dag van de Wetenschap in 2018 beschreven op de website van ETWIE, via https://etwie.be/nl/kennisbank/nieuws/de-pillendraaier-van-uantwerpen, laatst geraadpleegd op 9/12/2022
[x] Martijn Collijs, 'De apotheker in de sixties en de bittere pil van farmaceutische mechanisatie.' onuitgegeven masterproef, UGent, 2021, 155 p. De boeiende bulletins van de Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in de Benelux zijn van 1951 tot 2006 online beschikbaar op de website. via https://www.kringbenelux.eu/publicaties, laatst geraadpleegd op 11/12/2022. Van recentere nummers zijn enkel de inhoudsopgaven te zien en dient een publicatie gekocht te worden.
[xi] Definitie medisch hulpmiddel via website Federaal Agenschap Geneesmiddelen en gezondheidsproducten, https://www.fagg.be/nl/public_information/medische_hulpmiddelen/qu_est-ce_qu_un_dispositif_medical, laatst geraadpleegd op 12/05/2022
[xii] Agentschap Onroerend Erfgoed, Architectuur van Belgische hospitalen, 2005, online beschikbaar via: https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/44531, laatst geraadpleegd op 12/12/2022
[xiii] Op de Inventaris Onroerend Erfgoed kan je specifiek selecteren op typologie verzorgingsgebouwen. Dit omvat 540 resultaten verspreid over dierenasielen, dokterspraktijken, gehandicapteninstellingen, infirmerieën, kraamklinieken, lazaretten, liefdadigheidsinstellingen, psychiatrische instellingen, revalidatiecentra, rusthuizen, sanatoria en ziekenhuizen. Een overzicht is te vinden via https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten?&discipline=[2,3]&bewaringstoestand=1&erfgoedwaarde=true&typologie=https%3A%2F%2Fid.erfgoed.net%2Fthesauri%2Ferfgoedtypes%2F466, laatst geraadpleegd op 12/12/2022
[xiv] Zo was er in 2016 een internationale workshop over medische collecties, georganiseerd door het Interuniversitair Platform voor Academisch Erfgoed en Hospitium, met als centrale vraag: naar een gemeenschappelijk collectiebeleid voor medisch erfgoed. Een gedeeltelijke aanleiding hiervoor was de vaststelling dat collecties van het Hospitaalmuseum in Damme en het gasthuismuseum in Duffel niet meer toegankelijk waren en het voortbestaan van diverse andere medische collecties onzeker was.
[xv] De deelcollectie over geneeskunde van het GUM kreeg zijn eigen overzicht op https://www.gum.gent/nl/deelcollectie-geschiedenis-van-de-geneeskunde, laatst geraadpleegd op 8/12/2022
[xvi] Robrecht Van Hee, Het Stuivenbergziekenhuis 1879-2022. Een erfgoedicoon in Antwerpen, 2022, 242 p.
[xvii] Zoals R. Van Diggelen, Leidraad voor de bezoeker van de historische zaal, 2018, 115 p. en R. Van Diggelen, Radiology in a trench coat. Military radiology on the Western Front during “The Great War”, 2013.
[xviii] Meer informatie over dit lopend onderzoeksproject op https://www.arts.kuleuven.be/cultuurgeschiedenis/-lopende-projecten/een-geschiedenis-van-het-therapeutisch-gebruik-van-hypnose-in-het-negentiende-eeuwse-belgie, laatst geraadpleegd op 13/12/2022
[xix] Reyniers, N., Verstraete, P. (2019). Door een bril van geluid en stilte. De akoestische geschiedenis van de zorg voor kinderen met een mentale beperking 1887-1920. Tijd-Schrift. Heemkunde en lokaal-erfgoedpraktijk in Vlaanderen, 9 (2), 7-21
[xx] Verstraete, P., De Picker, M. (2019). Between dream and reality: the rehabilitation of war disabled belgian soldiers 1914-1921. Historia y memoria de la educacion, 11, 257-280
[xxi] J. Vandendriessche, De beelden van Arthur Van Gehuchten. Academisch erfgoed als venster op medisch onderwijs en onderzoek, 2022, lezing i.f.v. emeritaat van Geert Vanpaemel en ontmoetingsdag ETWIE.
[xxii] Zie hiervoor de uitgebreide publicatielijsten van KADOC: https://kadoc.kuleuven.be/3_onderzoek/33_onzeonderzoeksoutput/publicaties/publicaties_ovz, laatst geraadpleegd op 12/12/2022
[xxiii] P. Allegaert, A. De Cleene, Lamot, Y. Hee, Marius, Bart, Scull, Andrew, S. Van Bouchaute, Op losse schroeven: over zenuwpezen, zwartkijkers en zielenknijpers, 20149, 256p. en L. Van Goidsenhoven, Ongehoord: over kleine interacties wanneer woorden niet vanzelfsprekend zijn, 2021, 230 p.
[xxiv] E. Bennion, Antique Medical Instruments, 1979, University of California Press, 355 p.
[xxv] Q. Désiron, Répertoire commenté et illustré des fabricants et des vendeurs d’instruments de chirurgie de Belgique au XIXe siècle, 2016 in Clystere n. 50. Dit artikel was beschikbaar op de website van Clystere, http://www.clystere.com. De website werd begin januari 2022 voor het laatst geraadpleegd om het artikel af te drukken, de website lijkt ondertussen offline. Via quentindesiron@hotmail.com kan u het artikel wellicht nog aanvragen.)
[xxvi] Pharmacie Gripekoven in de Inventaire du patrimoine architectural de Bruxelles, via https://monument.heritage.brussels/fr/buildings/32724, laatst geraadpleegd op 6/12/2022